Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm của chương trình giáo dục hiện đại. Theo báo cáo của ngành giáo dục, việc sử dụng phương tiện dạy học (PTDH) trong môn Địa lí lớp 11 tại các trường trung học phổ thông (THPT) còn nhiều hạn chế, đặc biệt là việc phối hợp các phương tiện để phát huy tối đa hiệu quả giảng dạy và học tập. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát và đề xuất phương pháp sử dụng phối hợp các PTDH trong dạy học Địa lí lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa lí tại các trường THPT trên địa bàn thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn 2017-2018.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc sử dụng phối hợp các phương tiện dạy học thông dụng trong môn Địa lí lớp 11, dựa trên sách giáo khoa địa lí lớp 11 ban cơ bản do Nhà xuất bản Giáo dục phát hành. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường THPT Phan Thành Tài và Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng, với sự tham gia của giáo viên và học sinh lớp 11. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực tư duy, quan sát, phân tích và giải quyết vấn đề của học sinh, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học địa lí theo hướng hiện đại, tích cực và sáng tạo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về phương tiện dạy học và lý thuyết về phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông. Phương tiện dạy học được định nghĩa là các đối tượng vật chất, thiết bị kỹ thuật và tài liệu được sử dụng trong quá trình dạy học nhằm hỗ trợ truyền đạt kiến thức và rèn luyện kỹ năng cho học sinh. Phân loại phương tiện dạy học gồm hai nhóm chính: phương tiện truyền thống (bản đồ, tranh ảnh, sơ đồ, bảng số liệu, phiếu học tập) và phương tiện hiện đại (phần mềm máy tính, máy chiếu, video).

Khung lý thuyết phát triển năng lực học sinh dựa trên quan điểm của John Erpenbeck và Weinert, trong đó năng lực được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các tình huống thực tiễn một cách hiệu quả và có trách nhiệm. Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực tập trung vào việc mô tả chất lượng đầu ra của học sinh qua các nhóm năng lực chung và chuyên biệt, bao gồm năng lực tự học, giải quyết vấn đề, tư duy lãnh thổ, tư duy liên hệ tổng hợp, kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin và giao tiếp.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là: phương tiện dạy học địa lí, sử dụng phối hợp các phương tiện dạy học, và phát triển năng lực học sinh theo định hướng giáo dục hiện đại.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp phân tích tài liệu, khảo sát điều tra, thực nghiệm sư phạm và thống kê toán học. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu chuyên môn, sách giáo khoa địa lí lớp 11, phiếu khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh, quan sát thực tế các tiết dạy, phỏng vấn chuyên gia và kết quả thực nghiệm sư phạm.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 27 giáo viên và 156 học sinh lớp 11 tại hai trường THPT Phan Thành Tài và Hòa Vang, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và phân tầng nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 2 đến tháng 5 năm 2018.

Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả và kiểm định giả thuyết thống kê nhằm đánh giá mức độ sử dụng phương tiện dạy học, hiệu quả phối hợp các phương tiện và tác động đến năng lực học sinh. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trên các lớp thực nghiệm và đối chứng để so sánh kết quả học tập và phát triển năng lực của học sinh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò và mức độ sử dụng phương tiện dạy học: Khoảng 77% giáo viên đồng ý rằng PTDH rất quan trọng trong giảng dạy và học tập môn Địa lí, trong đó 80,8% cho rằng sử dụng PTDH giúp phát huy tính tích cực và năng lực của học sinh. Tuy nhiên, mức độ sử dụng PTDH thường xuyên trong các loại bài học không đồng đều: 50% giáo viên thường xuyên sử dụng PTDH trong bài lý thuyết, chỉ 23,1% trong bài thực hành và 7,7% trong bài ôn tập.

  2. Hiệu quả phối hợp các phương tiện dạy học: Qua thực nghiệm sư phạm, việc sử dụng phối hợp các PTDH truyền thống và hiện đại như bản đồ treo tường, sơ đồ tư duy, phiếu học tập, tranh ảnh và máy chiếu đã giúp học sinh tăng khả năng quan sát, phân tích và giải thích các hiện tượng địa lí. Ví dụ, trong bài học về các ngành kinh tế Nhật Bản, học sinh sử dụng bản đồ và sơ đồ tư duy phối hợp để nhận xét và giải thích sự phân bố công nghiệp, dịch vụ và nông nghiệp, nâng cao năng lực tư duy lãnh thổ và liên hệ tổng hợp.

  3. Phát triển năng lực học sinh: Kết quả kiểm tra sau thực nghiệm cho thấy học sinh lớp thực nghiệm có mức độ phát triển năng lực tự học, giải quyết vấn đề và tư duy địa lí cao hơn từ 15-20% so với lớp đối chứng. Học sinh tích cực tham gia thảo luận nhóm, sử dụng phương tiện dạy học để khai thác tri thức và trình bày kết quả, thể hiện sự chủ động và sáng tạo trong học tập.

  4. Khó khăn và hạn chế: Một số giáo viên còn chưa sử dụng hiệu quả các phương tiện do thiếu kỹ năng phối hợp và chuẩn bị, cơ sở vật chất chưa đồng bộ, và thói quen dạy học truyền thống vẫn còn phổ biến. Học sinh cũng gặp khó khăn trong việc sử dụng các phần mềm và thiết bị hiện đại khi chưa được hướng dẫn đầy đủ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc sử dụng PTDH chưa đồng đều và hiệu quả chưa cao có thể do sự thiếu đồng bộ về cơ sở vật chất và năng lực chuyên môn của giáo viên. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này tương đồng với báo cáo của ngành giáo dục về việc cần tăng cường đào tạo kỹ năng sử dụng phương tiện hiện đại cho giáo viên. Việc phối hợp các phương tiện dạy học truyền thống và hiện đại không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách trực quan mà còn phát triển các năng lực tư duy, phân tích và giải quyết vấn đề, phù hợp với định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng PTDH trong các loại bài học và biểu đồ đường so sánh điểm năng lực học sinh giữa lớp thực nghiệm và đối chứng. Bảng tổng hợp các phương tiện phối hợp sử dụng trong từng bài học cũng giúp minh họa rõ hơn về kỹ thuật dạy học hiệu quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và bồi dưỡng kỹ năng sử dụng phương tiện dạy học cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phối hợp sử dụng PTDH truyền thống và hiện đại, tập trung vào kỹ năng thiết kế bài giảng và vận dụng công nghệ thông tin trong dạy học địa lí. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, chủ thể là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Trang bị đầy đủ máy chiếu, phần mềm dạy học, bản đồ treo tường và các phương tiện hỗ trợ khác tại các phòng học địa lí để tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên và học sinh. Kế hoạch thực hiện trong vòng 1 năm, do các trường THPT chủ trì với sự hỗ trợ của địa phương.

  3. Xây dựng và phổ biến bộ giáo án mẫu sử dụng phối hợp các phương tiện dạy học: Phát triển các bài giảng mẫu có sử dụng phối hợp PTDH theo định hướng phát triển năng lực, làm tài liệu tham khảo cho giáo viên. Thời gian thực hiện 3 tháng, do Bộ môn Địa lí các trường đại học sư phạm phối hợp với Sở Giáo dục.

  4. Khuyến khích học sinh tham gia tự làm và sáng tạo phương tiện dạy học: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ sáng tạo để học sinh tự thiết kế và sử dụng phương tiện học tập, góp phần nâng cao hứng thú và năng lực tự học. Chủ thể là các trường THPT, thực hiện liên tục trong năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Địa lí THPT: Nghiên cứu cung cấp các phương pháp và kỹ thuật phối hợp sử dụng phương tiện dạy học hiệu quả, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, đầu tư cơ sở vật chất và phát triển chương trình đào tạo giáo viên phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Địa lí: Học tập các khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực dạy học địa lí hiện đại.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học, ứng dụng công nghệ và phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phối hợp các phương tiện dạy học trong môn Địa lí?
    Phối hợp các phương tiện giúp học sinh tiếp cận kiến thức đa dạng, trực quan và sinh động hơn, từ đó phát triển năng lực tư duy, quan sát và giải quyết vấn đề hiệu quả hơn.

  2. Phương tiện dạy học truyền thống và hiện đại có vai trò như thế nào?
    Phương tiện truyền thống như bản đồ, tranh ảnh giúp học sinh hình dung không gian địa lí, trong khi phương tiện hiện đại như phần mềm máy tính, máy chiếu hỗ trợ minh họa, mô phỏng và tăng tính tương tác trong lớp học.

  3. Làm thế nào để giáo viên sử dụng phối hợp các phương tiện hiệu quả?
    Giáo viên cần được đào tạo kỹ năng thiết kế bài giảng tích hợp các phương tiện phù hợp với nội dung và đối tượng học sinh, đồng thời chuẩn bị kỹ lưỡng và linh hoạt trong quá trình giảng dạy.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích tài liệu, khảo sát điều tra, phỏng vấn chuyên gia, quan sát thực tế và thực nghiệm sư phạm kết hợp với phân tích thống kê toán học để đánh giá hiệu quả sử dụng phương tiện dạy học.

  5. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy điều gì?
    Thực nghiệm cho thấy việc sử dụng phối hợp các phương tiện dạy học giúp học sinh phát triển năng lực tự học, tư duy và giải quyết vấn đề tốt hơn so với phương pháp truyền thống, đồng thời tăng sự hứng thú và chủ động trong học tập.

Kết luận

  • Phối hợp sử dụng các phương tiện dạy học truyền thống và hiện đại trong môn Địa lí lớp 11 giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.
  • Giáo viên cần được đào tạo bài bản và có kỹ năng phối hợp linh hoạt các phương tiện phù hợp với nội dung bài học và đặc điểm học sinh.
  • Cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học cần được đầu tư đồng bộ để hỗ trợ việc áp dụng phương pháp dạy học hiện đại.
  • Thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT Đà Nẵng cho thấy học sinh lớp thực nghiệm có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực tư duy, quan sát và giải quyết vấn đề.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực sử dụng phương tiện dạy học của giáo viên và phát huy vai trò của học sinh trong quá trình học tập, góp phần thực hiện thành công đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Tiếp theo, cần triển khai các khóa đào tạo kỹ năng sử dụng phương tiện dạy học cho giáo viên và xây dựng bộ giáo án mẫu phối hợp phương tiện dạy học để nhân rộng mô hình. Mời các nhà giáo dục và quản lý giáo dục cùng tham khảo và áp dụng để nâng cao chất lượng dạy học địa lí trong nhà trường.