Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam từ đầu những năm 2000, việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn trở thành một nhiệm vụ trọng tâm. Theo Nghị quyết số 40/2000/QH10 của Quốc hội, chương trình giáo dục phổ thông cần tăng cường tính thực tiễn, kỹ năng thực hành và năng lực tự học cho học sinh, đồng thời đổi mới phương pháp dạy học một cách đồng bộ. Tùy bút Người lái đò Sông Đà của Nguyễn Tuân, một tác phẩm tiêu biểu trong chương trình Ngữ văn lớp 12, mang tính tổng hợp cao về tri thức lịch sử, địa lý, nhân văn và nghệ thuật, nhưng lại gây nhiều khó khăn trong việc tiếp nhận, đặc biệt với học sinh phổ thông và một số giáo viên.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là vận dụng quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương vào dạy học tùy bút này nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận và giảng dạy. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường THPT tại các huyện Quốc Oai, Thạch Thất, Hoài Đức thuộc TP. Hà Nội trong năm học 2014-2015. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh, đồng thời giúp giáo viên có cách tiếp cận toàn diện, khoa học hơn với tác phẩm. Qua khảo sát thực tế, khoảng 52% học sinh thể hiện sự hứng thú với tác phẩm, nhưng 70% cho rằng tác phẩm khó học, phản ánh nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học phù hợp hơn với đặc điểm tâm lý và trình độ của học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương, kết hợp ba hướng tiếp cận chính:

  1. Tiếp cận từ góc độ lịch sử phát sinh: Tác phẩm được đặt trong bối cảnh lịch sử - xã hội cụ thể, giúp hiểu rõ nguồn gốc, hoàn cảnh sáng tác và tư tưởng thời đại phản ánh trong văn bản. Ví dụ, Người lái đò Sông Đà phản ánh cuộc sống miền Tây Bắc sau kháng chiến chống Pháp, với hình tượng con sông và người lái đò mang đậm dấu ấn thời đại xây dựng Chủ nghĩa xã hội.

  2. Tiếp cận từ cấu trúc văn bản: Tác phẩm được phân tích như một chỉnh thể thẩm mỹ, chú trọng đến nội dung, hình thức, ngôn ngữ nghệ thuật, phong cách tác giả và đặc trưng thể loại. Đặc biệt, phong cách tài hoa, uyên bác và kiến trúc câu văn đa dạng của Nguyễn Tuân được làm nổi bật.

  3. Tiếp cận từ lịch sử chức năng (tiếp nhận của độc giả): Nhấn mạnh vai trò của người đọc trong việc đồng sáng tạo và làm sống động tác phẩm. Phương pháp này khuyến khích phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp nhận.

Ba hướng tiếp cận này được vận dụng một cách hài hòa, đồng bộ nhằm tạo ra phương pháp dạy học toàn diện, phù hợp với đặc điểm tâm lý và trình độ của học sinh THPT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp:

  • Phương pháp loại hình: Phân tích đặc trưng thể loại tùy bút trong Người lái đò Sông Đà.
  • Phương pháp lý thuyết: Phân tích văn bản, tổng hợp tài liệu về tác giả, tác phẩm và các công trình nghiên cứu liên quan.
  • Phương pháp thực tiễn: Khảo sát thực trạng dạy học qua phỏng vấn giáo viên, phát phiếu điều tra học sinh, thống kê số liệu và thực nghiệm sư phạm.

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát tại các trường THPT Quốc Oai, Thạch Thất, Hoài Đức (Hà Nội) trong học kỳ I năm học 2014-2015. Cỡ mẫu gồm 102 học sinh lớp 12 và nhiều giáo viên Ngữ văn với độ tuổi và kinh nghiệm khác nhau. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện kết hợp với phân tích định lượng và định tính nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện. Quá trình nghiên cứu kéo dài từ năm 2012 đến 2014, bao gồm khảo sát thực trạng, xây dựng phương pháp và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tùy bút còn nhiều bất cập: Qua khảo sát, 70% học sinh cho rằng tác phẩm khó học, 52% thể hiện sự hứng thú nhưng phần lớn học sinh chủ yếu nghe giảng và ghi chép (75%). Giáo viên thường tập trung khai thác nội dung hơn là nghệ thuật, chưa phát huy được tính chủ động của học sinh. Ví dụ, nhiều giáo viên chỉ làm rõ hình tượng sông Đà mà chưa làm nổi bật hình tượng người lái đò và lời đề từ hàm ẩn.

  2. Phương pháp dạy học chưa đồng bộ và chưa phù hợp: Phần lớn giáo viên sử dụng hướng tiếp cận lịch sử phát sinh và cấu trúc văn bản, nhưng chưa khai thác hiệu quả hướng tiếp cận chức năng (tiếp nhận của học sinh). Điều này dẫn đến việc học sinh chưa phát huy được tư duy phản biện và sáng tạo trong tiếp nhận tác phẩm.

  3. Tác phẩm có giá trị nghệ thuật và tư tưởng sâu sắc: Người lái đò Sông Đà thể hiện vẻ đẹp hung bạo và trữ tình của dòng sông, cùng hình ảnh người lái đò giản dị nhưng tài hoa. Phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân được thể hiện qua kiến trúc câu văn đa dạng, ngôn ngữ uyên bác và bút pháp tài hoa. Kết quả kiểm tra học sinh cho thấy 57% nhận thấy nét độc đáo nhất là chất tài hoa uyên bác trong phong cách nghệ thuật.

  4. Tâm lý và trình độ học sinh ảnh hưởng đến hiệu quả tiếp nhận: Học sinh lớp 12 có năng lực tư duy trừu tượng và chủ động nhưng còn hạn chế về vốn hiểu biết và kỹ năng tự học. Việc dạy học cần phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi, phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc vận dụng quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương vào dạy học tùy bút Người lái đò Sông Đà giúp nâng cao hiệu quả tiếp nhận và giảng dạy. Việc kết hợp hài hòa ba hướng tiếp cận giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nội dung, nghệ thuật và bối cảnh sáng tác, đồng thời phát huy được năng lực tư duy độc lập và sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn bổ sung góc nhìn thực tiễn về phương pháp dạy học, đặc biệt là việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực, phát huy tính chủ động của học sinh. Việc sử dụng các hoạt động nhóm, thảo luận, tự đánh giá và ứng dụng công nghệ thông tin được đề xuất nhằm khắc phục hạn chế về phương pháp truyền thống.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ học sinh hứng thú, mức độ khó của tác phẩm, phương pháp học tập sử dụng trong giờ học, cũng như bảng thống kê kết quả kiểm tra về nhận thức nội dung và nghệ thuật của học sinh trước và sau thực nghiệm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và áp dụng phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận đồng bộ: Giáo viên cần kết hợp linh hoạt ba hướng tiếp cận (lịch sử phát sinh, cấu trúc văn bản, lịch sử chức năng) trong quá trình giảng dạy tùy bút Người lái đò Sông Đà. Mục tiêu là giúp học sinh nắm vững nội dung, hiểu sâu nghệ thuật và phát huy tư duy sáng tạo. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn các trường THPT.

  2. Phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học: Tổ chức các hoạt động học tập tích cực như thảo luận nhóm, trình bày ý kiến, tự đánh giá và phản biện. Sử dụng câu hỏi mở, tình huống thực tế để kích thích tư duy. Thời gian: áp dụng trong từng tiết học. Chủ thể: giáo viên và học sinh.

  3. Tăng cường bồi dưỡng, tập huấn giáo viên về phương pháp dạy học tích cực và tiếp cận đồng bộ: Các cơ quan quản lý giáo dục cần tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu, chia sẻ kinh nghiệm và tài liệu hướng dẫn. Thời gian: trong vòng 6 tháng đến 1 năm. Chủ thể: Sở GD&ĐT, trường đại học sư phạm.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học: Sử dụng máy chiếu, phần mềm trình chiếu, video minh họa để làm sinh động bài giảng, giúp học sinh dễ tiếp cận tác phẩm. Thời gian: triển khai song song với đổi mới phương pháp. Chủ thể: giáo viên, nhà trường.

  5. Cải tiến nội dung sách giáo khoa và tài liệu hướng dẫn: Bổ sung phần giới thiệu phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân chi tiết hơn, in đầy đủ văn bản tác phẩm để học sinh thuận lợi trong học tập. Chủ thể: Bộ GD&ĐT, nhà xuất bản giáo dục. Thời gian: trong các lần tái bản sách.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được phương pháp dạy học toàn diện, hiệu quả, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát huy năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Học tập lý thuyết và thực tiễn về phương pháp dạy học tích cực, tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp.

  3. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ bồi dưỡng giáo viên: Có cơ sở khoa học để xây dựng chương trình tập huấn, chính sách đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn.

  4. Nghiên cứu sinh, học giả trong lĩnh vực lý luận và phương pháp dạy học Ngữ văn: Tham khảo mô hình nghiên cứu kết hợp lý thuyết và thực nghiệm, đóng góp vào kho tàng nghiên cứu về dạy học văn học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương là gì?
    Là phương pháp kết hợp hài hòa ba hướng tiếp cận: lịch sử phát sinh, cấu trúc văn bản và lịch sử chức năng (tiếp nhận của độc giả), giúp hiểu toàn diện giá trị tác phẩm. Ví dụ, trong dạy Người lái đò Sông Đà, giáo viên vừa giới thiệu bối cảnh sáng tác, phân tích nghệ thuật, vừa khuyến khích học sinh phát huy sáng tạo.

  2. Tại sao tùy bút Người lái đò Sông Đà khó tiếp cận với học sinh?
    Tác phẩm có ngôn ngữ uyên bác, kiến trúc câu phức tạp, hàm ẩn nhiều tầng nghĩa, đồng thời đòi hỏi hiểu biết về lịch sử, địa lý và văn hóa Tây Bắc. Học sinh phổ thông thường thiếu vốn kiến thức và kỹ năng đọc hiểu sâu sắc.

  3. Phương pháp dạy học tích cực được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu?
    Phương pháp này tập trung vào hoạt động học tập chủ động của học sinh qua thảo luận nhóm, tự tìm hiểu, trình bày ý kiến và tự đánh giá, thay vì chỉ nghe giảng thụ động. Qua thực nghiệm, phương pháp này giúp học sinh tiếp thu hiệu quả hơn.

  4. Làm thế nào để giáo viên vận dụng hiệu quả quan điểm tiếp cận đồng bộ?
    Giáo viên cần chuẩn bị kỹ lưỡng, kết hợp kiến thức lịch sử, phân tích văn bản và tổ chức các hoạt động tương tác, khuyến khích học sinh phát biểu, tranh luận và sáng tạo trong quá trình học.

  5. Vai trò của sách giáo khoa và sách giáo viên trong dạy học tùy bút này?
    Sách giáo khoa cung cấp nội dung cơ bản, mục tiêu học tập và câu hỏi hướng dẫn; sách giáo viên đưa ra định hướng, gợi ý phương pháp và kỹ thuật dạy học. Cả hai cần được cải tiến để hỗ trợ tốt hơn cho giáo viên và học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ giá trị nội dung và nghệ thuật của tùy bút Người lái đò Sông Đà qua quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương.
  • Khảo sát thực trạng dạy học cho thấy nhiều bất cập về phương pháp và hiệu quả tiếp nhận của học sinh.
  • Đề xuất phương pháp dạy học tích cực, kết hợp ba hướng tiếp cận giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát huy tính chủ động của học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của phương pháp đề xuất trong bối cảnh các trường THPT tại Hà Nội.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên triển khai đồng bộ các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đặc biệt với tác phẩm có giá trị nghệ thuật và tư tưởng sâu sắc như Người lái đò Sông Đà.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên áp dụng phương pháp tiếp cận đồng bộ trong các tiết dạy, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên môn để nâng cao năng lực giảng dạy. Các nhà quản lý cần hỗ trợ về tài liệu và công nghệ dạy học nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho đổi mới giáo dục Ngữ văn.