Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, việc chuyển đổi phương pháp dạy học từ truyền thống sang tích cực, phát triển phẩm chất và năng lực người học là yêu cầu cấp thiết. Môn Tự nhiên và Xã hội, đặc biệt chủ đề "Con người và sức khỏe" dành cho học sinh tiểu học lớp 1, 2, 3, đóng vai trò quan trọng trong việc trang bị kiến thức cơ bản về cơ thể người và sức khỏe. Theo khảo sát tại 5 trường tiểu học ở Hải Phòng với 56 giáo viên, 100% giáo viên đánh giá việc vận dụng phương pháp Bàn tay nặn bột (BTNB) trong dạy học chủ đề này là cần thiết hoặc rất cần thiết, tuy nhiên chỉ có khoảng 14,3% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp này trong thực tế giảng dạy. Phương pháp BTNB, được phát triển từ năm 1995 bởi Giáo sư Georger Charpak, là một phương pháp dạy học tích cực dựa trên thực nghiệm, giúp học sinh tự khám phá kiến thức thông qua quan sát, thực hành và thảo luận. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất quy trình vận dụng phương pháp BTNB trong dạy học chủ đề Con người và sức khỏe môn Tự nhiên và Xã hội, nâng cao hiệu quả học tập của học sinh tiểu học tại Hải Phòng trong năm học 2023. Nghiên cứu tập trung vào đối tượng là giáo viên và học sinh tiểu học, với phạm vi khảo sát và thực nghiệm tại các trường trên địa bàn thành phố Hải Phòng. Việc áp dụng phương pháp BTNB được kỳ vọng góp phần phát triển năng lực nhận thức, kỹ năng thực hành và thái độ tích cực đối với sức khỏe cá nhân và cộng đồng, đồng thời nâng cao sự hứng thú và hiệu quả học tập của học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Phương pháp Bàn tay nặn bột (BTNB) là chiến lược giáo dục khoa học dựa trên thực nghiệm và nghiên cứu, nhấn mạnh vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình nhận thức. Theo Georger Charpak, BTNB giúp học sinh từ thắc mắc đến dự đoán, tự mình khám phá và tìm ra lời giải đáp thông qua các hoạt động thực nghiệm. Các nguyên tắc cơ bản của BTNB bao gồm: quan sát hiện tượng thực tế gần gũi, học sinh tự đề xuất giả thuyết và tiến hành thực nghiệm, thảo luận và bảo vệ ý kiến cá nhân, giáo viên chỉ đóng vai trò hướng dẫn và tổ chức. BTNB khác biệt với các phương pháp dạy học tích cực khác ở chỗ tập trung vào việc học sinh thực hành trên các sự vật, hiện tượng thực tế, sử dụng vở thực nghiệm để ghi chép và trình bày kết quả bằng ngôn ngữ riêng của mình. Chủ đề Con người và sức khỏe môn Tự nhiên và Xã hội được xây dựng dựa trên quan điểm tích hợp kiến thức khoa học tự nhiên và xã hội, tập trung vào các nội dung về cấu tạo, chức năng các cơ quan trong cơ thể và cách chăm sóc, bảo vệ sức khỏe. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học (6-8 tuổi) với khả năng chú ý có chủ định còn yếu, tư duy chuyển từ trực quan hành động sang hình tượng, đòi hỏi phương pháp dạy học phải sinh động, hấp dẫn, phù hợp với lứa tuổi, như BTNB.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả phân tích, tổng hợp các quan điểm khoa học, mô hình BTNB và các nghiên cứu liên quan. Về thực tiễn, khảo sát thực trạng vận dụng BTNB qua phiếu hỏi 56 giáo viên tại 5 trường tiểu học ở Hải Phòng, kết hợp quan sát và phỏng vấn sâu giáo viên, học sinh. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại Trường Tiểu học Chu Văn An, với đối tượng là học sinh lớp 2 và 3, nhằm kiểm định tính khả thi và hiệu quả của quy trình vận dụng BTNB. Cỡ mẫu khảo sát là 56 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại các trường tiểu học tiêu biểu. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, biểu đồ, so sánh tỷ lệ phần trăm, kết hợp phân tích định tính từ phỏng vấn và quan sát. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình vận dụng, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về sự cần thiết của BTNB: 100% giáo viên khảo sát cho rằng việc vận dụng phương pháp BTNB trong dạy học chủ đề Con người và sức khỏe là cần thiết (26,8%) hoặc rất cần thiết (73,2%). Điều này phản ánh sự đồng thuận cao về vai trò của BTNB trong đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Mức độ vận dụng BTNB: Mặc dù nhận thức tích cực, chỉ có 14,3% giáo viên thường xuyên áp dụng BTNB, 30,3% áp dụng thường xuyên và 55,4% chỉ thi thoảng sử dụng. Nguyên nhân chính là do điều kiện cơ sở vật chất thiếu thốn (100%), thiếu tập huấn chuyên sâu (82,1%) và kiến thức kỹ năng của học sinh chưa hoàn thiện (62,5%).

  3. Cách vận dụng BTNB: 85,7% giáo viên vận dụng dựa trên các tình huống, bài tập thực nghiệm có sẵn trong sách giáo khoa; chỉ 46,4% tự xây dựng tình huống thực nghiệm phù hợp; 73,2% giáo viên biết cách xây dựng câu hỏi vấn đề để học sinh bộc lộ quan điểm. Tuy nhiên, 26,8% giáo viên vận dụng sai phương pháp, làm thực nghiệm thụ động cho học sinh quan sát.

  4. Phản hồi từ học sinh: Qua quan sát và phỏng vấn, học sinh rất thích các hoạt động thực hành, trò chơi học tập, sắm vai và thực nghiệm nhóm. Ví dụ, học sinh lớp 2 và 3 tại các trường tiểu học cho biết các hoạt động thực hành giúp các em ghi nhớ bài nhanh và sâu hơn, tạo hứng thú học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy BTNB là phương pháp phù hợp và được đánh giá cao trong dạy học chủ đề Con người và sức khỏe, góp phần phát triển năng lực nhận thức và kỹ năng thực hành cho học sinh tiểu học. Tuy nhiên, mức độ vận dụng còn hạn chế do nhiều yếu tố khách quan như cơ sở vật chất, thiếu tập huấn và kinh nghiệm của giáo viên. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định rằng BTNB giúp học sinh phát triển tư duy khoa học và kỹ năng giao tiếp, nhưng đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và linh hoạt của giáo viên. Việc học sinh thích thú với các hoạt động thực nghiệm chứng tỏ BTNB phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh đầu cấp, giúp tăng cường sự tập trung và hứng thú học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ nhận thức, mức độ vận dụng và các khó khăn của giáo viên, cũng như biểu đồ so sánh điểm kiểm tra trước và sau khi áp dụng BTNB trong thực nghiệm sư phạm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tập huấn chuyên sâu cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng vận dụng BTNB, tập trung vào xây dựng tình huống thực nghiệm, thiết kế câu hỏi vấn đề và tổ chức hoạt động học tập tích cực. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên vận dụng thường xuyên BTNB lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị: Đầu tư bổ sung dụng cụ thực nghiệm, thiết bị hỗ trợ dạy học BTNB tại các trường tiểu học, đảm bảo mỗi lớp có đủ điều kiện tổ chức các hoạt động thực hành. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm, do UBND thành phố và các trường tiểu học phối hợp thực hiện.

  3. Xây dựng ngân hàng tình huống và bài tập thực nghiệm: Phát triển tài liệu tham khảo, tình huống thực nghiệm mẫu phù hợp với nội dung chủ đề Con người và sức khỏe, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng và sáng tạo trong giảng dạy. Mục tiêu hoàn thiện trong 6 tháng, do các chuyên gia giáo dục và giáo viên chủ chốt thực hiện.

  4. Khuyến khích đổi mới phương pháp dạy học: Tạo môi trường hỗ trợ, khuyến khích giáo viên áp dụng BTNB qua các hoạt động chia sẻ kinh nghiệm, hội thảo chuyên đề và đánh giá kết quả học tập. Mục tiêu nâng cao hiệu quả dạy học và sự hài lòng của học sinh trong 1 năm, do Ban giám hiệu các trường và tổ chuyên môn chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn chi tiết về phương pháp BTNB, cách xây dựng tình huống thực nghiệm và tổ chức hoạt động học tập tích cực, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy môn Tự nhiên và Xã hội.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất nhằm thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học tích cực tại các trường tiểu học.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng phương pháp BTNB trong thực tiễn, giúp phát triển năng lực nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình và sách giáo khoa: Tham khảo để thiết kế nội dung, bài tập thực nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh và yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp Bàn tay nặn bột là gì?
    Phương pháp BTNB là phương pháp dạy học tích cực dựa trên thực nghiệm, giúp học sinh tự khám phá kiến thức thông qua quan sát, thực hành và thảo luận dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Ví dụ, học sinh tự làm mô hình hoặc thực nghiệm để hiểu về các cơ quan trong cơ thể.

  2. Tại sao BTNB phù hợp với môn Tự nhiên và Xã hội?
    Môn học này tích hợp kiến thức khoa học tự nhiên và xã hội, nhiều nội dung có thể khám phá qua thực nghiệm và quan sát thực tế, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học. Ví dụ, học sinh có thể quan sát và thực hành các giác quan hoặc cơ quan tiêu hóa.

  3. Khó khăn chính khi áp dụng BTNB là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thiếu cơ sở vật chất, thiết bị thực nghiệm, thiếu tập huấn chuyên sâu cho giáo viên và học sinh chưa quen với phương pháp này. Ví dụ, 100% giáo viên khảo sát cho biết cơ sở vật chất chưa đáp ứng đủ.

  4. Làm thế nào để giáo viên xây dựng tình huống thực nghiệm hiệu quả?
    Giáo viên cần lựa chọn các tình huống gần gũi với cuộc sống học sinh, khuyến khích học sinh đặt câu hỏi, đề xuất giả thuyết và tự thực hiện thực nghiệm. Ví dụ, quan sát hoạt động của giác quan qua trò chơi nhắm mắt phân biệt mùi vị.

  5. BTNB giúp phát triển năng lực gì cho học sinh?
    BTNB giúp phát triển năng lực nhận thức khoa học, kỹ năng quan sát, phân tích, giải quyết vấn đề, kỹ năng giao tiếp và tự tin trình bày ý kiến. Ví dụ, học sinh học cách bảo vệ các cơ quan trong cơ thể qua hoạt động nhóm và thảo luận.

Kết luận

  • Phương pháp Bàn tay nặn bột là phương pháp dạy học tích cực, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh tiểu học và nội dung chủ đề Con người và sức khỏe môn Tự nhiên và Xã hội.
  • 100% giáo viên đánh giá BTNB là cần thiết, nhưng chỉ 14,3% thường xuyên áp dụng do nhiều khó khăn về cơ sở vật chất và kỹ năng.
  • Học sinh rất thích các hoạt động thực nghiệm, trò chơi học tập, giúp tăng hứng thú và hiệu quả tiếp thu kiến thức.
  • Đề xuất quy trình vận dụng BTNB cần đảm bảo tính thực tiễn, phù hợp với điều kiện dạy học và đặc điểm lứa tuổi học sinh.
  • Khuyến nghị tăng cường tập huấn, cải thiện cơ sở vật chất, xây dựng tài liệu hỗ trợ và khuyến khích đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học tại Hải Phòng.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong năm học tiếp theo, theo dõi và đánh giá hiệu quả qua các báo cáo định kỳ.

Call to action: Các nhà quản lý, giáo viên và chuyên gia giáo dục cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện đổi mới phương pháp dạy học, tạo môi trường học tập tích cực, phát triển toàn diện năng lực học sinh tiểu học.