Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang trở thành thách thức toàn cầu với những tác động sâu rộng đến môi trường sống và sinh kế của con người. Tại Việt Nam, đặc biệt là vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), BĐKH gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng như nước biển dâng cao, xâm nhập mặn, biến đổi thời tiết thất thường, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống và sinh kế của người dân. Thành phố Bến Tre, nằm trong vùng chịu ảnh hưởng nặng nề của BĐKH, có đa số người dân sống dựa vào nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản và đánh bắt hải sản. Theo khảo sát, hơn 100 nghìn m2 đất tại Bến Tre bị sạt lở hàng năm, ảnh hưởng đến hơn 1.300 hộ dân, gây khó khăn trong sinh kế và an sinh xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ vai trò của nhân viên công tác xã hội (NVCTXH) trong việc hỗ trợ cộng đồng thay đổi sinh kế để thích ứng với điều kiện BĐKH tại thành phố Bến Tre. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng sinh kế, đánh giá nhu cầu thay đổi sinh kế và đề xuất giải pháp hỗ trợ phù hợp trong giai đoạn từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2021. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng cuộc sống, giảm thiểu thiệt hại do BĐKH gây ra, đồng thời góp phần phát triển bền vững cộng đồng địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng các lý thuyết cơ bản gồm:

  • Lý thuyết nhu cầu của Abraham Maslow: Phân loại nhu cầu con người thành 5 bậc từ nhu cầu sinh lý cơ bản đến nhu cầu tự khẳng định, giúp giải thích động lực thay đổi sinh kế của người dân trong bối cảnh BĐKH.
  • Lý thuyết phát triển cộng đồng dựa vào cộng đồng (PTCĐ): Nhấn mạnh việc trao quyền và phát huy sức mạnh nội lực của cộng đồng, tạo điều kiện cho người dân tự tổ chức, tham gia vào quá trình phát triển bền vững.
  • Lý thuyết vai trò: Giải thích vai trò của NVCTXH trong việc hỗ trợ, tham vấn và kết nối nguồn lực nhằm giúp cộng đồng thích ứng và thay đổi sinh kế.
  • Lý thuyết sinh kế bền vững: Đề cập đến các loại vốn (nhân lực, tài chính, vật chất, xã hội) và yếu tố dễ tổn thương, làm cơ sở xây dựng chiến lược sinh kế thích ứng với BĐKH.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng với cỡ mẫu 200 người dân tại thành phố Bến Tre, được chọn theo tiêu chuẩn khách quan nhằm đảm bảo tính đại diện. Các phương pháp cụ thể gồm:

  • Phân tích tài liệu: Thu thập số liệu, tài liệu liên quan đến BĐKH và sinh kế.
  • Phỏng vấn sâu: Thực hiện phỏng vấn trực tiếp người dân và chuyên gia để làm rõ các vấn đề sinh kế và vai trò NVCTXH.
  • Quan sát thực địa: Ghi nhận thái độ, hành vi và điều kiện sinh hoạt của người dân.
  • Điều tra bằng bảng hỏi: Thiết kế bộ câu hỏi đánh giá nhận thức, thực trạng sinh kế và nhu cầu hỗ trợ, được phân tích bằng phần mềm SPSS phiên bản 2.0. Phân tích thống kê mô tả (tần suất, trung bình, độ lệch chuẩn) và thống kê suy luận (so sánh giá trị trung bình, kiểm định ý nghĩa với p<0,05) được áp dụng để đảm bảo độ tin cậy khoa học.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2021, tập trung khảo sát tại các xã, phường thuộc thành phố Bến Tre.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng biến đổi khí hậu tại Bến Tre: Người dân nhận thức rõ các hiện tượng BĐKH như mưa tăng giảm thất thường (điểm trung bình 4.60 và 4.99), khí hậu nóng lạnh không đồng đều (3.80 - 3.90), bão và gió bất thường (3.80 và 3.11). Những biến đổi này gây ra xâm nhập mặn, ngập úng và sạt lở đất, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh kế.

  2. Hậu quả của BĐKH đối với sức khỏe và kinh tế: Dịch bệnh cho người và gia súc có điểm trung bình cao nhất 4.77, có thể gây chết người (4.99). Người dân phải sử dụng nhiều quạt máy để chống nóng, dẫn đến chi phí điện tăng cao. Nước sinh hoạt thiếu trầm trọng (3.95), hoa màu chậm phát triển (3.90), đất đai bị ngập úng và sạt lở (3.85 - 3.90), sản xuất kinh doanh đình trệ (3.90).

  3. Thực trạng sinh kế của người dân: Trồng lúa chiếm tỷ lệ cao nhất (26.1%), tiếp theo là trồng bắp (13%) và các loại hoa màu khác. Thu nhập từ trồng trọt chủ yếu dưới 5 triệu đồng/năm (68.4% đối với lúa), không có hộ nào thu nhập trên 10 triệu đồng. Chăn nuôi chủ yếu là gà (10.1%) và heo (6.5%), nhưng 90.1% hộ nuôi gà có thu nhập dưới 5 triệu đồng. Nuôi trồng thủy sản như tôm, cua, cá da trơn cũng mang lại thu nhập thấp, phần lớn dưới 8 triệu đồng/năm.

  4. Nhu cầu thay đổi sinh kế: Người dân có nhu cầu cao trong việc thay đổi sinh kế, đặc biệt là trồng xen canh gối vụ các giống cây dễ thích ứng với BĐKH (điểm trung bình 3.90). Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận giữ nguyên cây trồng cũ do ngại rủi ro (3.60).

Thảo luận kết quả

Các số liệu cho thấy BĐKH đã và đang tác động tiêu cực đến sinh kế truyền thống của người dân Bến Tre, làm giảm thu nhập và tăng rủi ro trong sản xuất nông nghiệp và chăn nuôi. Sự biến đổi thất thường của khí hậu khiến người dân khó duy trì các mô hình sinh kế cũ, buộc họ phải tìm kiếm các giải pháp thích ứng mới. Tuy nhiên, việc thay đổi sinh kế còn gặp nhiều rào cản do thói quen, thiếu kiến thức và nguồn lực hỗ trợ.

Vai trò của NVCTXH trong bối cảnh này là rất quan trọng, giúp nâng cao nhận thức, tư vấn kỹ thuật, kết nối nguồn lực và hỗ trợ cộng đồng xây dựng mô hình sinh kế bền vững. Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về tác động của BĐKH đến sinh kế và vai trò của công tác xã hội trong phát triển cộng đồng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố thu nhập theo nghề nghiệp và bảng đánh giá mức độ ảnh hưởng của BĐKH để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cho NVCTXH nhằm nâng cao kỹ năng tham vấn, kết nối nguồn lực và hỗ trợ cộng đồng thay đổi sinh kế, tập trung trong vòng 1-2 năm tới, do Sở Lao động - Thương binh và Xã hội chủ trì.

  2. Xây dựng và nhân rộng các mô hình sinh kế thích ứng với BĐKH như trồng xen canh, nuôi trồng thủy sản bền vững, áp dụng kỹ thuật mới phù hợp với điều kiện địa phương, triển khai thí điểm trong 3 năm tại các xã phường chịu ảnh hưởng nặng.

  3. Tăng cường phối hợp giữa chính quyền địa phương, NVCTXH và các tổ chức phi chính phủ để huy động nguồn lực tài chính, kỹ thuật hỗ trợ người dân, đặc biệt là các hộ nghèo và dễ bị tổn thương, với kế hoạch hành động cụ thể hàng năm.

  4. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về tác động của BĐKH và tầm quan trọng của thay đổi sinh kế, sử dụng các phương tiện truyền thông và tổ chức hội thảo, tập huấn định kỳ.

  5. Phát triển hệ thống giám sát và đánh giá hiệu quả các hoạt động hỗ trợ sinh kế để điều chỉnh kịp thời các chính sách và chương trình, đảm bảo tính bền vững và phù hợp với thực tiễn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên công tác xã hội và cán bộ địa phương: Nắm bắt vai trò và phương pháp hỗ trợ cộng đồng thay đổi sinh kế, từ đó nâng cao hiệu quả công tác xã hội trong bối cảnh BĐKH.

  2. Nhà hoạch định chính sách và quản lý nhà nước: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách phát triển kinh tế - xã hội thích ứng với BĐKH, đặc biệt tại các vùng ven biển và đô thị như Bến Tre.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế: Tham khảo để thiết kế các chương trình hỗ trợ sinh kế bền vững, phát triển cộng đồng dựa vào cộng đồng, phù hợp với điều kiện địa phương.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành công tác xã hội, phát triển cộng đồng, môi trường: Là tài liệu tham khảo khoa học về mối quan hệ giữa BĐKH, sinh kế và vai trò của công tác xã hội trong phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. NVCTXH có thể hỗ trợ cộng đồng thay đổi sinh kế như thế nào trong điều kiện BĐKH?
    NVCTXH tham vấn, nâng cao nhận thức, kết nối nguồn lực và hỗ trợ kỹ thuật để người dân xây dựng mô hình sinh kế thích ứng, giúp giảm thiệt hại do BĐKH gây ra.

  2. Sinh kế bền vững là gì và tại sao quan trọng trong bối cảnh BĐKH?
    Sinh kế bền vững là khả năng duy trì và phát triển các hoạt động kiếm sống trong điều kiện biến đổi và rủi ro, giúp cộng đồng ổn định và phát triển lâu dài.

  3. Người dân Bến Tre đang gặp những khó khăn gì do BĐKH?
    Khó khăn gồm sạt lở đất, xâm nhập mặn, dịch bệnh gia súc, thu nhập giảm sút, nước sinh hoạt thiếu hụt và sức khỏe bị ảnh hưởng do thời tiết thất thường.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Kết hợp định tính và định lượng với cỡ mẫu 200 người, sử dụng phỏng vấn, quan sát, điều tra bảng hỏi và phân tích số liệu bằng phần mềm SPSS.

  5. Làm thế nào để nhân rộng mô hình sinh kế thích ứng tại Bến Tre?
    Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa NVCTXH, chính quyền địa phương và các tổ chức hỗ trợ, đồng thời tăng cường đào tạo, truyền thông và giám sát hiệu quả thực hiện.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định BĐKH gây tác động nghiêm trọng đến sinh kế và đời sống người dân thành phố Bến Tre, đặc biệt trong các lĩnh vực trồng trọt, chăn nuôi và nuôi trồng thủy sản.
  • NVCTXH đóng vai trò then chốt trong việc hỗ trợ cộng đồng thay đổi sinh kế, nâng cao khả năng thích ứng và giảm thiểu thiệt hại do BĐKH.
  • Người dân có nhu cầu cấp thiết trong việc thay đổi sinh kế, tuy nhiên còn nhiều rào cản về nhận thức và nguồn lực.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào đào tạo NVCTXH, xây dựng mô hình sinh kế thích ứng, phối hợp liên ngành và nâng cao nhận thức cộng đồng.
  • Tiếp theo, cần triển khai thí điểm các mô hình sinh kế mới, đồng thời giám sát, đánh giá để điều chỉnh chính sách phù hợp, hướng tới phát triển bền vững tại Bến Tre.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ sinh kế và phát triển cộng đồng bền vững trong điều kiện biến đổi khí hậu!