Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, việc nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Nghị quyết 29 – NQ/TW và Nghị quyết số 88/2014/QH13, đổi mới chương trình giáo dục phổ thông nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh (HS) là trọng tâm. Môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3, triển khai từ năm học 2022-2023, đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành kiến thức cơ bản và kỹ năng thực tiễn cho HS tiểu học. Tuy nhiên, việc vận dụng tình huống gắn với thực tiễn trong dạy học môn này còn nhiều thách thức.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng sử dụng tình huống gắn với thực tiễn trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 tại ba trường tiểu học ở Hải Phòng với 27 giáo viên và 540 học sinh tham gia khảo sát. Mục tiêu chính là nghiên cứu cơ sở lý luận, thực trạng và đề xuất quy trình sử dụng tình huống gắn với thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả học tập. Thời gian nghiên cứu từ tháng 11/2023 đến tháng 6/2024. Kết quả nghiên cứu góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho giáo viên tiểu học và sinh viên ngành sư phạm tiểu học trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời nâng cao năng lực vận dụng kiến thức và kỹ năng của HS theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục tích cực, trong đó có:

  • Lý thuyết dạy học tình huống: Tình huống dạy học là tổ hợp các mối quan hệ xã hội cụ thể trong quá trình dạy học, giúp HS vận dụng kiến thức và kỹ năng để giải quyết vấn đề thực tiễn. Tình huống được phân loại thành tình huống thực, giả định, lớn, nhỏ, trực tiếp, hạt nhân và lựa chọn, phù hợp với mục tiêu và đặc điểm bài học.

  • Lý thuyết năng lực vận dụng kiến thức: Năng lực này biểu hiện qua khả năng giải thích, phân tích và xử lý các tình huống thực tiễn liên quan đến tự nhiên và xã hội, giúp HS phát triển phẩm chất và kỹ năng sống.

  • Mô hình giáo dục thực tiễn (Realistic Education - RE): Nhấn mạnh việc liên kết kiến thức với thực tiễn cuộc sống, tạo điều kiện cho HS trải nghiệm và phát triển năng lực giải quyết vấn đề.

Các khái niệm chính bao gồm: tình huống gắn với thực tiễn, năng lực vận dụng kiến thức, yêu cầu cần đạt của bài học, đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thu thập từ khảo sát 27 giáo viên và 540 học sinh lớp 3 tại ba trường tiểu học ở Hải Phòng (Ngô Gia Tự, Nguyễn Du, Minh Tân), kết hợp với tài liệu lý luận, báo cáo ngành và các nghiên cứu trong và ngoài nước.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để phân tích số liệu khảo sát, kết hợp phân tích định tính từ phỏng vấn và quan sát thực tế.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 11/2023 đến tháng 6/2024, gồm các giai đoạn: tổng quan lý luận, khảo sát thực trạng, đề xuất quy trình, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực nghiệm tại trường Tiểu học Ngô Gia Tự nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của quy trình sử dụng tình huống gắn với thực tiễn trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích gồm giáo viên và học sinh lớp 3 tại các trường đại diện cho các quận, huyện của Hải Phòng để đảm bảo tính đại diện và khả năng áp dụng kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tình huống gắn với thực tiễn: 98% giáo viên đồng ý rằng tình huống thực tế là khái niệm chính trong dạy học; 90% đồng thuận với tình huống giả định và tình huống trong sách giáo khoa. 90-98% giáo viên công nhận lợi ích của việc sử dụng tình huống gắn với thực tiễn như gắn nội dung với cuộc sống, phát triển năng lực giao tiếp, hợp tác và sáng tạo.

  2. Mức độ sử dụng phương pháp dạy học tích cực: 95% giáo viên thường xuyên sử dụng thảo luận nhóm, 79% sử dụng dạy học giải quyết vấn đề, nhưng chỉ 35% thường xuyên sử dụng tình huống gắn với thực tiễn. Hiệu quả sử dụng tình huống gắn với thực tiễn được đánh giá tích cực bởi 70% giáo viên.

  3. Các biện pháp tổ chức tình huống gắn với thực tiễn: 98% giáo viên sử dụng chất liệu từ cuộc sống để xây dựng tình huống, 95% sử dụng tranh ảnh, dụng cụ trực quan, 80% áp dụng phương pháp đóng vai và thí nghiệm.

  4. Khó khăn khi sử dụng tình huống gắn với thực tiễn: 96% giáo viên cho rằng việc sử dụng tình huống làm tăng khối lượng công việc; 90% cho rằng ảnh hưởng đến thời gian tiết học; 87% nhận thức về thiết kế tình huống còn hạn chế; 96% gặp khó khăn trong việc đảm bảo yêu cầu cần đạt và phù hợp với thực tiễn cho HS tiểu học.

  5. Sở thích của học sinh với các chủ đề và hoạt động học tập: 97% HS yêu thích chủ đề Gia đình, 94-95% yêu thích các chủ đề Trường học và Cộng đồng địa phương. Hoạt động giải quyết vấn đề thực tiễn được 96,7% HS đánh giá tích cực, tiếp theo là tìm hiểu tranh ảnh (95%) và khảo sát điều tra (93%).

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên có nhận thức đúng đắn về vai trò và lợi ích của việc sử dụng tình huống gắn với thực tiễn trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục theo chương trình GDPT 2018. Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp này còn hạn chế do nhiều khó khăn về thời gian, công sức và nguồn tư liệu. Điều này tương đồng với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về thách thức khi triển khai phương pháp dạy học tích cực.

Học sinh thể hiện sự hứng thú cao với các chủ đề và hoạt động học tập gắn với thực tiễn, đặc biệt là hoạt động giải quyết vấn đề, cho thấy phương pháp này phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và nhu cầu phát triển năng lực của HS tiểu học. Việc sử dụng tranh ảnh, dụng cụ trực quan và phương pháp đóng vai giúp tăng tính sinh động, kích thích sự chú ý và trí tưởng tượng của HS.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ đồng thuận của giáo viên về các khía cạnh nhận thức, mức độ sử dụng phương pháp, cũng như biểu đồ cột về sở thích chủ đề và hoạt động của học sinh, giúp minh họa rõ nét các phát hiện chính.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng ngân hàng tình huống gắn với thực tiễn phong phú và đa dạng: Tạo cơ sở dữ liệu dùng chung giữa các trường tiểu học để giáo viên dễ dàng truy cập và lựa chọn tình huống phù hợp với nội dung bài học. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: Sở GD&ĐT Hải Phòng phối hợp với các trường.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực thiết kế và sử dụng tình huống cho giáo viên: Đào tạo kỹ năng xây dựng tình huống chính xác, khoa học, phù hợp với đặc điểm HS và yêu cầu chương trình. Thời gian: 3 tháng; Chủ thể: Trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Tăng cường hỗ trợ về cơ sở vật chất và tài liệu trực quan: Cung cấp tranh ảnh, dụng cụ, thiết bị thí nghiệm để hỗ trợ việc tổ chức các hoạt động học tập gắn với thực tiễn. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu các trường tiểu học.

  4. Xây dựng kế hoạch thời gian hợp lý cho các tiết học sử dụng tình huống: Điều chỉnh thời lượng và phân bổ hợp lý để đảm bảo HS có đủ thời gian tham gia và giải quyết tình huống mà không ảnh hưởng đến tiến độ chương trình. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Giáo viên chủ nhiệm phối hợp với tổ chuyên môn.

  5. Khuyến khích sự tham gia tích cực của HS thông qua các hoạt động nhóm và thảo luận: Tạo môi trường học tập thân thiện, kích thích sáng tạo và phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt phương pháp sử dụng tình huống gắn với thực tiễn để đổi mới cách tổ chức dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3.

  2. Sinh viên ngành sư phạm tiểu học: Học tập và áp dụng quy trình thiết kế tình huống thực tiễn, phát triển năng lực sư phạm và kỹ năng tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  3. Nhà quản lý giáo dục: Hiểu rõ thực trạng và khó khăn trong việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch hỗ trợ phù hợp.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tình huống gắn với thực tiễn là gì?
    Tình huống gắn với thực tiễn là các tình huống được thiết kế dựa trên các sự kiện, vấn đề thực tế trong cuộc sống, giúp học sinh vận dụng kiến thức và kỹ năng đã học để giải quyết vấn đề cụ thể. Ví dụ, HS vẽ cây gia phả gia đình dựa trên thực tế.

  2. Tại sao nên sử dụng tình huống gắn với thực tiễn trong dạy học?
    Phương pháp này giúp HS phát triển năng lực vận dụng kiến thức, tăng tính chủ động, sáng tạo và hứng thú học tập. Nó cũng giúp liên kết kiến thức lý thuyết với thực tế, nâng cao hiệu quả học tập.

  3. Khó khăn lớn nhất khi áp dụng phương pháp này là gì?
    Giáo viên thường gặp khó khăn về thời gian thiết kế tình huống, khối lượng công việc tăng và thiếu nguồn tư liệu tham khảo phù hợp. Ngoài ra, việc đảm bảo tình huống phù hợp với trình độ HS cũng là thách thức.

  4. Làm thế nào để thiết kế tình huống phù hợp với HS lớp 3?
    Cần xác định rõ mục tiêu bài học, lựa chọn vấn đề thực tiễn gần gũi, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS, sử dụng hình thức trực quan sinh động như tranh ảnh, câu chuyện, thí nghiệm để kích thích sự hứng thú.

  5. Phương pháp này có thể áp dụng cho những môn học nào khác?
    Ngoài môn Tự nhiên và Xã hội, phương pháp sử dụng tình huống gắn với thực tiễn còn được áp dụng hiệu quả trong các môn Toán, Khoa học, Ngoại ngữ và các môn học khác nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức của HS.

Kết luận

  • Sử dụng tình huống gắn với thực tiễn trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 giúp HS phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng và phẩm chất theo chương trình GDPT 2018.
  • Giáo viên có nhận thức đúng đắn về phương pháp này nhưng còn hạn chế trong việc áp dụng do khó khăn về thời gian, công sức và nguồn tư liệu.
  • Học sinh thể hiện sự hứng thú cao với các chủ đề và hoạt động học tập gắn với thực tiễn, đặc biệt là hoạt động giải quyết vấn đề.
  • Quy trình sử dụng tình huống gắn với thực tiễn cần đảm bảo tính chính xác, khoa học, thực tiễn và kích thích sáng tạo của HS.
  • Đề xuất các giải pháp hỗ trợ giáo viên và nhà trường nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng phương pháp trong thực tế giảng dạy.

Next steps: Triển khai tập huấn giáo viên, xây dựng ngân hàng tình huống, thực nghiệm mở rộng tại các trường tiểu học khác.

Call to action: Các nhà giáo dục và quản lý cần phối hợp để tạo điều kiện thuận lợi, thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.