Luận văn thạc sĩ: Ứng dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt ở trường tiểu học quận Ngô Quyền, Hải Phòng

• Tác giả: Đoàn Thị Hồng Lương
• Người hướng dẫn: GS. Lê Phương Nga
• Trường học: Đại học Hải Phòng
• Chuyên ngành: Giáo dục Tiểu học
• Đề tài: Sử dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt ở một số trường Tiểu học trên địa bàn Quận Ngô Quyền – Thành phố Hải Phòng
• Loại tài liệu: luận văn thạc sỹ
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: Hải Phòng

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC SỬ DỤNG CÂU ĐỐ TRONG DẠY HỌC TIẾNG VIỆT
• 1.1. Giới thuyết về câu đố và phân loại câu đố
• 1.2. Khái niệm câu đố
• 1.3. Đặc trưng của câu đố
• 1.4. Phân loại câu đố
• 1.5. Khả năng dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt ở Tiểu học
• 1.6. Câu đố phù hợp với mục tiêu dạy học Tiếng Việt ở Tiểu học
• 1.7. Câu đố phù hợp với hứng thú và đặc điểm tâm lý của học sinh Tiểu học
• 1.8. Nhận xét về việc sử dụng câu đố trong môn Tiếng Việt ở Tiểu học
• 1.9. Tiểu kết chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: SỬ DỤNG NGÂN HÀNG CÂU ĐỐ ĐỂ DẠY HỌC TIẾNG VIỆT Ở TIỂU HỌC
• 2.1. Nguyên tắc lựa chọn câu đố trong dạy học Tiếng Việt ở Tiểu học
• 2.2. Lựa chọn câu đố phải phù hợp với mục tiêu dạy học Tiếng Việt ở Tiểu học
• 2.3. Lựa chọn câu đố đảm bảo yêu cầu giáo dục toàn diện cho học sinh Tiểu học
• 2.4. Lựa chọn câu đố đảm bảo phù hợp với hứng thú và đặc điểm tâm lý của học sinh Tiểu học
• 2.5. Sử dụng ngân hàng câu đố để dạy học các tri thức, kĩ năng Tiếng Việt ở Tiểu học
• 2.6. Sử dụng ngân hàng câu đố để dạy học chính tả
• 2.7. Sử dụng ngân hàng câu đố để dạy học Luyện từ và câu
• 2.8. Sử dụng câu đố làm ngữ liệu xây dựng bài tập dạy học các tri thức, kĩ năng Tiếng Việt
• 2.9. Sử dụng câu đố làm ngữ liệu xây dựng bài tập chính tả
• 2.10. Sử dụng câu đố làm ngữ liệu xây dựng bài tập dạy quy tắc viết hoa
• 2.11. Sử dụng câu đố làm ngữ liệu để xây dựng bài tập Luyện từ và câu
• 2.12. Mở rộng phạm vi sử dụng câu đố
• 2.13. Sử dụng câu đố để giới thiệu bài
• 2.14. Sử dụng câu đố để củng cố nội dung bài học
• 2.15. Sử dụng câu đố để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập
• 2.16. Phối hợp sử dụng câu đố với các hình thức tổ chức dạy học tích cực, gây hứng thú
• 2.17. Tiểu kết chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
• 3.1. Mục đích thực nghiệm
• 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm
• 3.3. Nội dung thực nghiệm
• 3.4. Cách thức tiến hành thực nghiệm
• 3.5. Phương pháp tổ chức thực nghiệm
• 3.6. Triển khai thực nghiệm
• 3.7. Xử lý và phân tích kết quả thực nghiệm
• 3.8. Đo đạc kết quả thực nghiệm
• 3.9. Kết quả thực nghiệm
• 3.10. Tiểu kết chương 3
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Cơ sở khoa học của việc sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt

Câu đố là một thể loại văn học dân gian, không chỉ đơn thuần là trò chơi giải trí mà còn là một phương tiện giáo dục hiệu quả trong dạy học tiếng Việt tại trường tiểu học. Việc sử dụng câu đố tiếng Việt trong giảng dạy không chỉ giúp học sinh phát triển khả năng tư duy mà còn kích thích sự sáng tạo và hứng thú học tập. Câu đố có thể được phân loại thành nhiều loại khác nhau, từ câu đố về tự nhiên đến câu đố văn hóa, giúp học sinh mở rộng kiến thức về thế giới xung quanh. Đặc biệt, câu đố phù hợp với tâm lý và hứng thú của học sinh tiểu học, tạo ra một môi trường học tập tích cực và vui vẻ. Theo nghiên cứu, việc áp dụng câu đố trong dạy học không chỉ nâng cao khả năng ngôn ngữ mà còn phát triển kỹ năng tư duy phản biện cho học sinh.

1.1 Khái niệm và đặc trưng của câu đố

Câu đố được định nghĩa là một dạng văn học dân gian, thường được sử dụng để truyền đạt kiến thức một cách thú vị và hấp dẫn. Đặc trưng của câu đố là tính chất ẩn dụ, yêu cầu người giải phải vận dụng trí tuệ và khả năng suy luận để tìm ra lời giải. Câu đố không chỉ đơn thuần là một trò chơi mà còn là một công cụ giáo dục, giúp học sinh phát triển khả năng ngôn ngữ và tư duy. Việc sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt tại trường tiểu học không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên mà còn tạo ra sự hứng thú trong quá trình học tập.

1.2 Tác dụng của câu đố trong dạy học tiếng Việt

Sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt có nhiều tác dụng tích cực. Đầu tiên, nó giúp học sinh phát triển khả năng tư duy logic và sáng tạo. Khi giải câu đố, học sinh phải phân tích, so sánh và đưa ra các giả thuyết, từ đó rèn luyện kỹ năng tư duy phản biện. Thứ hai, câu đố còn giúp củng cố kiến thức ngôn ngữ, từ vựng và ngữ pháp một cách tự nhiên. Học sinh sẽ dễ dàng ghi nhớ và áp dụng kiến thức khi được học thông qua các câu đố thú vị. Cuối cùng, việc sử dụng câu đố trong lớp học còn tạo ra không khí học tập vui vẻ, khuyến khích sự tham gia tích cực của học sinh.

II. Sử dụng ngân hàng câu đố để dạy học tiếng Việt ở tiểu học

Ngân hàng câu đố là một nguồn tài nguyên quý giá cho giáo viên trong việc dạy học tiếng Việt. Việc xây dựng và sử dụng ngân hàng câu đố giúp giáo viên dễ dàng lựa chọn các câu đố phù hợp với nội dung bài học và đặc điểm tâm lý của học sinh. Ngân hàng câu đố không chỉ bao gồm các câu đố truyền thống mà còn có thể được mở rộng với các câu đố mới, sáng tạo, phù hợp với chương trình học hiện tại. Sử dụng câu đố trong dạy học không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả mà còn tạo ra sự hứng thú và động lực học tập. Giáo viên có thể sử dụng câu đố để giới thiệu bài mới, củng cố kiến thức đã học hoặc kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh.

2.1 Nguyên tắc lựa chọn câu đố trong dạy học

Khi lựa chọn câu đố để sử dụng trong dạy học, giáo viên cần tuân thủ một số nguyên tắc cơ bản. Đầu tiên, câu đố phải phù hợp với mục tiêu dạy học tiếng Việt, giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên và hiệu quả. Thứ hai, câu đố cần đảm bảo tính hấp dẫn và thú vị, kích thích sự tò mò và hứng thú của học sinh. Cuối cùng, câu đố cũng cần phù hợp với đặc điểm tâm lý và trình độ của học sinh tiểu học, giúp các em dễ dàng tiếp cận và giải quyết.

2.2 Phương pháp sử dụng câu đố trong dạy học

Việc sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt có thể được thực hiện qua nhiều phương pháp khác nhau. Giáo viên có thể sử dụng câu đố để giới thiệu bài học mới, tạo sự hứng thú cho học sinh ngay từ đầu. Ngoài ra, câu đố cũng có thể được sử dụng để củng cố kiến thức đã học, giúp học sinh ôn tập một cách vui vẻ và hiệu quả. Cuối cùng, giáo viên có thể sử dụng câu đố trong các hoạt động nhóm, khuyến khích học sinh làm việc cùng nhau, phát triển kỹ năng giao tiếp và hợp tác.

III. Thực nghiệm sư phạm

Thực nghiệm sư phạm là một phần quan trọng trong nghiên cứu về việc sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt. Qua thực nghiệm, giáo viên có thể đánh giá hiệu quả của việc sử dụng câu đố trong lớp học, từ đó điều chỉnh phương pháp giảng dạy cho phù hợp. Kết quả thực nghiệm cho thấy việc sử dụng câu đố không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả mà còn tạo ra không khí học tập vui vẻ, khuyến khích sự tham gia tích cực của học sinh. Các số liệu thu thập được từ thực nghiệm sẽ là cơ sở để đưa ra các kiến nghị và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học tiếng Việt tại trường tiểu học.

3.1 Mục đích thực nghiệm

Mục đích của thực nghiệm sư phạm là đánh giá hiệu quả của việc sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt tại trường tiểu học. Qua thực nghiệm, giáo viên có thể xác định được mức độ hứng thú và khả năng tiếp thu kiến thức của học sinh khi học thông qua câu đố. Đồng thời, thực nghiệm cũng giúp giáo viên nhận diện những khó khăn và thách thức trong việc áp dụng câu đố vào giảng dạy, từ đó tìm ra các giải pháp khắc phục.

3.2 Kết quả thực nghiệm

Kết quả thực nghiệm cho thấy việc sử dụng câu đố trong dạy học tiếng Việt đã mang lại nhiều lợi ích cho học sinh. Học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả mà còn phát triển khả năng tư duy và sáng tạo. Mức độ hứng thú của học sinh trong các giờ học có sử dụng câu đố cao hơn so với các giờ học truyền thống. Điều này cho thấy câu đố là một công cụ hữu ích trong việc nâng cao chất lượng dạy học tiếng Việt tại trường tiểu học.

Tổng quan nghiên cứu

Việc sử dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt ở bậc Tiểu học ngày càng được quan tâm do vai trò quan trọng của câu đố trong phát triển tư duy và nhận thức của học sinh. Theo ước tính, trong chương trình Tiếng Việt Tiểu học hiện hành, có khoảng 56 câu đố được đưa vào các phân môn như Học vần, Chính tả, Luyện từ và câu, tập trung chủ yếu ở các lớp 3 và 4 với tỷ lệ lần lượt là 57,1% và 21,4%. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng sử dụng câu đố tại một số trường Tiểu học trên địa bàn Quận Ngô Quyền, thành phố Hải Phòng, nhằm làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn và đề xuất các biện pháp sử dụng câu đố hiệu quả trong dạy học Tiếng Việt.

Mục tiêu nghiên cứu là xác lập căn cứ lựa chọn câu đố phù hợp với mục tiêu dạy học Tiếng Việt, xây dựng ngân hàng câu đố làm ngữ liệu dạy học, đồng thời thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả áp dụng. Phạm vi nghiên cứu giới hạn tại các trường Tiểu học Lê Hồng Phong và Chu Văn An, với thời gian thực hiện trong năm học 2016-2017. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học Tiếng Việt, phát triển tư duy logic, khả năng sáng tạo và hứng thú học tập của học sinh, góp phần đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích cực, phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về câu đố trong văn học dân gian và ngôn ngữ học ứng dụng trong giáo dục Tiếng Việt. Thứ nhất, lý thuyết về câu đố như một thể loại văn học dân gian, được định nghĩa là lời nói có tính nghệ thuật, mô tả sự vật, hiện tượng bằng lối nói ẩn dụ, giấu tên vật đố để kích thích tư duy và khả năng suy luận của người giải đố. Thứ hai, mô hình phát triển tư duy logic và tư duy hình tượng của học sinh Tiểu học được vận dụng để giải thích tác dụng của câu đố trong việc phát triển nhận thức và ngôn ngữ. Các khái niệm chính bao gồm: câu đố trực tiếp và gián tiếp, câu đố cổ truyền và hiện đại, ngữ liệu câu đố trong dạy học Tiếng Việt, cũng như nguyên tắc lựa chọn câu đố phù hợp với mục tiêu và đặc điểm tâm lý học sinh Tiểu học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Nguồn dữ liệu chính gồm: khảo sát thực trạng sử dụng câu đố qua phiếu điều tra, phỏng vấn giáo viên và học sinh tại hai trường Tiểu học trên địa bàn Quận Ngô Quyền; phân tích nội dung sách giáo khoa Tiếng Việt Tiểu học hiện hành; thực nghiệm sư phạm với cỡ mẫu khoảng 60 học sinh lớp 3 tại một trường Tiểu học để đánh giá hiệu quả sử dụng câu đố trong dạy học. Phương pháp phân tích – tổng hợp được áp dụng để hệ thống hóa lý luận và phân tích số liệu khảo sát. Phương pháp thống kê phân loại giúp phân loại các kiểu câu đố theo tiêu chí nội dung, hình thức và mục tiêu dạy học. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2016-2017, với các giai đoạn: thu thập tài liệu, khảo sát thực trạng, xây dựng ngân hàng câu đố, thực nghiệm sư phạm và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phân bố câu đố trong chương trình Tiếng Việt Tiểu học không đồng đều: Tổng số 56 câu đố được đưa vào chương trình, trong đó lớp 3 chiếm 57,1%, lớp 4 chiếm 21,4%, lớp 1 và 2 chiếm dưới 13%. Phân môn Chính tả có số lượng câu đố nhiều nhất, chiếm hơn 70% tổng số câu đố trong chương trình.

2. Câu đố phù hợp với đặc điểm tâm lý và hứng thú của học sinh Tiểu học: Khảo sát cho thấy câu đố kích thích trí tò mò, phát triển tư duy logic và hình tượng của học sinh, phù hợp với nhận thức cảm tính và hoạt động vui chơi của các em. Khoảng 73,2% câu đố trong sách giáo khoa có tranh minh họa, giúp học sinh dễ tiếp thu, đặc biệt ở các lớp đầu cấp.

3. Ngân hàng câu đố đa dạng về chủ đề và chức năng: Câu đố được sử dụng để dạy học chính tả (phân biệt âm, vần, thanh), luyện từ và câu (cấu tạo tiếng, từ đồng âm), mở rộng vốn từ và giáo dục toàn diện. Ví dụ, câu đố về chữ cái giúp học sinh nhận biết cấu trúc âm tiết, câu đố về từ đồng âm giúp phát triển khả năng chơi chữ và sáng tạo ngôn ngữ.

4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau thực nghiệm tại một trường Tiểu học, kết quả kiểm tra kiến thức và kỹ năng của học sinh tăng trung bình 15% so với trước khi áp dụng câu đố. Mức độ hứng thú học tập của lớp thực nghiệm cao hơn 30% so với lớp đối chứng, thể hiện qua quan sát và phiếu đánh giá.

Thảo luận kết quả

Việc phân bố câu đố không đồng đều giữa các lớp và phân môn phản ánh sự chưa khai thác hết tiềm năng của câu đố trong dạy học Tiếng Việt. Số lượng câu đố tập trung nhiều ở lớp 3 và phân môn Chính tả cho thấy ưu tiên phát triển kỹ năng chính tả và nhận thức ngôn ngữ ở giai đoạn này. Kết quả thực nghiệm cho thấy câu đố không chỉ giúp củng cố kiến thức mà còn kích thích hứng thú và phát triển tư duy, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi Tiểu học.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn cơ sở lý luận và thực tiễn về việc sử dụng câu đố, đồng thời xây dựng ngân hàng câu đố có hệ thống, phục vụ đa dạng mục tiêu dạy học. Việc sử dụng tranh minh họa trong câu đố là một điểm mạnh giúp học sinh tiếp thu hiệu quả hơn, nhất là với học sinh lớp 1, 2. Tuy nhiên, việc lựa chọn câu đố cần được thực hiện khoa học, phù hợp với nội dung bài học và năng lực giáo viên để phát huy tối đa hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố câu đố theo lớp và phân môn, bảng so sánh kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm, cũng như biểu đồ mức độ hứng thú của học sinh giữa lớp thực nghiệm và đối chứng.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng và cập nhật ngân hàng câu đố đa dạng, phù hợp: Tổ chức biên soạn, sưu tầm câu đố theo từng chủ đề, phân môn và cấp lớp, đảm bảo tính khoa học và phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh Tiểu học. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường Tiểu học chủ trì.

2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp sử dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt, nâng cao kỹ năng lựa chọn và vận dụng câu đố hiệu quả. Mục tiêu đạt 80% giáo viên Tiểu học trong quận được đào tạo trong vòng 6 tháng.

3. Tích hợp câu đố vào chương trình và sách giáo khoa: Đề xuất điều chỉnh chương trình Tiếng Việt Tiểu học để tăng tỷ lệ câu đố trong các phân môn, đặc biệt là Học vần và Luyện từ câu, nhằm phát triển toàn diện kỹ năng ngôn ngữ và tư duy. Thời gian đề xuất và triển khai trong 2 năm.

4. Khuyến khích tổ chức các hoạt động ngoại khóa, sinh hoạt tập thể sử dụng câu đố: Tạo sân chơi trí tuệ, tăng cường giao lưu học tập, phát triển kỹ năng mềm cho học sinh. Các trường Tiểu học chủ động tổ chức định kỳ hàng tháng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên Tiểu học: Nắm vững lý thuyết và phương pháp sử dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển tư duy học sinh.

2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, cũng như điều chỉnh nội dung chương trình phù hợp với thực tiễn.

3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực nghiệm sư phạm về ứng dụng câu đố trong giáo dục.

4. Các nhà biên soạn sách giáo khoa và tài liệu tham khảo: Sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế nội dung sách giáo khoa, tài liệu giảng dạy phù hợp với đặc điểm tâm lý và nhu cầu học sinh Tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

1. Câu đố có vai trò gì trong dạy học Tiếng Việt Tiểu học?
   Câu đố giúp phát triển tư duy logic, khả năng suy luận và sáng tạo ngôn ngữ của học sinh, đồng thời kích thích hứng thú học tập và mở rộng vốn từ. Ví dụ, câu đố về cấu tạo âm tiết giúp học sinh nhận biết âm vị và chữ cái.

2. Làm thế nào để lựa chọn câu đố phù hợp với từng bài học?
   Cần căn cứ vào mục tiêu dạy học, nội dung bài học và đặc điểm tâm lý học sinh để chọn câu đố có cấu trúc đơn giản, dễ hiểu, phù hợp với trình độ và hứng thú của học sinh. Việc này giúp phát huy tối đa hiệu quả giáo dục.

3. Câu đố được sử dụng trong những phân môn nào của môn Tiếng Việt?
   Câu đố chủ yếu được sử dụng trong các phân môn Học vần, Chính tả và Luyện từ và câu, phục vụ mục tiêu rèn luyện kỹ năng đọc, viết, phát triển vốn từ và tư duy ngôn ngữ.

4. Hiệu quả của việc sử dụng câu đố trong dạy học được đánh giá như thế nào?
   Qua thực nghiệm sư phạm, học sinh lớp thực nghiệm có kết quả kiểm tra tăng trung bình 15% và mức độ hứng thú học tập cao hơn 30% so với lớp đối chứng, chứng tỏ câu đố là công cụ hiệu quả trong dạy học.

5. Làm sao để giáo viên vận dụng câu đố hiệu quả trong giảng dạy?
   Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp sử dụng câu đố, hiểu rõ nội dung và mục tiêu bài học, đồng thời linh hoạt kết hợp câu đố với các hình thức tổ chức dạy học tích cực để tạo không khí học tập sôi nổi.

Kết luận

• Câu đố là ngữ liệu có giá trị cao trong phát triển tư duy, ngôn ngữ và hứng thú học tập của học sinh Tiểu học.
• Việc sử dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt hiện còn hạn chế, phân bố không đồng đều giữa các lớp và phân môn.
• Nghiên cứu đã xây dựng ngân hàng câu đố phù hợp với mục tiêu dạy học và đặc điểm tâm lý học sinh Tiểu học.
• Thực nghiệm sư phạm cho thấy câu đố giúp nâng cao kết quả học tập và mức độ hứng thú của học sinh.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng câu đố trong dạy học Tiếng Việt, đồng thời kêu gọi các nhà quản lý, giáo viên và nhà biên soạn sách giáo khoa quan tâm áp dụng.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, xây dựng ngân hàng câu đố mở rộng và tích hợp câu đố vào chương trình chính khóa.

Call to action: Các trường Tiểu học và giáo viên cần chủ động áp dụng câu đố trong giảng dạy để phát huy tối đa tiềm năng phát triển tư duy và ngôn ngữ cho học sinh.