Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ 21 với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ điện tử và viễn thông, hoạt động thông tin thư viện đã trở thành một lĩnh vực trọng yếu, góp phần thúc đẩy sự tiến bộ xã hội và phát triển nền kinh tế tri thức. Tại Việt Nam, công tác số hóa và phát triển tài liệu số (TLS) đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, đặc biệt trong các cơ quan nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn. Viện Thông tin Khoa học Xã hội (Viện TTKHXH) thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam là một trong những trung tâm nghiên cứu và cung cấp thông tin hàng đầu trong lĩnh vực này, với kho tài liệu truyền thống phong phú và nguồn tài liệu số ngày càng được mở rộng.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát, đánh giá thực trạng xây dựng, tổ chức và khai thác tài liệu số tại Viện TTKHXH từ khi thành lập năm 1990 đến nay, nhằm đề xuất các giải pháp phát triển tài liệu số phù hợp, nâng cao hiệu quả phục vụ nhu cầu thông tin của cán bộ nghiên cứu, học viên và các đối tượng liên quan. Nghiên cứu tập trung vào các khía cạnh như chính sách bổ sung tài liệu số, quy trình số hóa, tổ chức lưu trữ, bảo quản và khai thác tài liệu số, đồng thời phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển tài liệu số tại Viện.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc đổi mới hoạt động thư viện số, góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn tại Việt Nam. Các chỉ số đánh giá mức độ đáp ứng về nội dung, hình thức và truy cập tài liệu số tại Viện được phân tích chi tiết, làm cơ sở cho việc xây dựng các giải pháp phát triển bền vững trong giai đoạn tiếp theo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về khoa học thông tin và thư viện, tập trung vào ba khái niệm chính:

  • Tài liệu số (TLS): Được hiểu là các tài liệu được mã hóa dưới dạng tín hiệu số, có thể lưu trữ, truy cập và trao đổi qua các thiết bị điện tử và mạng máy tính. TLS bao gồm các dạng như cơ sở dữ liệu thư mục, tài liệu số hóa toàn văn, tài liệu đa phương tiện và tài liệu ngoại sinh (CSDL online).

  • Xây dựng và tổ chức tài liệu số: Quá trình tạo lập các bộ sưu tập số, xử lý, lưu trữ và bảo quản tài liệu số nhằm đảm bảo tính toàn vẹn và khả năng truy cập lâu dài.

  • Khai thác tài liệu số: Các chính sách, hình thức khai thác và quản lý truy cập tài liệu số, nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin đa dạng của người dùng trong môi trường số.

Khung lý thuyết còn bao gồm các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển tài liệu số như nhu cầu người dùng, cơ chế quản lý, nguồn nhân lực, hạ tầng kỹ thuật và hệ thống thông tin. Mô hình này giúp phân tích mối quan hệ tương tác giữa các yếu tố để đề xuất giải pháp phát triển hiệu quả.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp với quan điểm phát triển văn hóa và công tác thông tin thư viện của Đảng và Nhà nước. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể gồm:

  • Phương pháp quan sát thực tế: Khảo sát trực tiếp hoạt động xây dựng, tổ chức và khai thác tài liệu số tại Viện TTKHXH.

  • Phương pháp thu thập, phân tích tổng hợp tài liệu, số liệu: Thu thập dữ liệu từ các báo cáo, thống kê, tài liệu nội sinh và tài liệu điện tử của Viện.

  • Phương pháp chuyên gia và điều tra bằng phiếu hỏi: Thu thập ý kiến từ cán bộ nghiên cứu, học viên và nhân viên thư viện để đánh giá nhu cầu và hiệu quả sử dụng tài liệu số.

  • Phương pháp thống kê, so sánh, suy luận: Phân tích số liệu về số lượng tài liệu, mức độ truy cập, nhu cầu người dùng và so sánh với các thư viện cùng cấp để rút ra kết luận.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ cán bộ, học viên và người dùng tin tại Viện TTKHXH, với số liệu thu thập từ năm 1990 đến 2015. Phương pháp chọn mẫu kết hợp giữa mẫu toàn bộ và mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng xây dựng tài liệu số: Viện TTKHXH đã xây dựng được hơn 600.000 biểu ghi thư mục và số hóa toàn văn hàng chục nghìn tài liệu nội sinh, bao gồm sách Hán Nôm, ảnh, bản đồ và các tài liệu quý hiếm. Tuy nhiên, kinh phí dành cho mua sắm và số hóa tài liệu số còn hạn chế, chưa có chính sách mua TLS định kỳ, dẫn đến việc bổ sung tài liệu số chưa được cập nhật đầy đủ.

  2. Tổ chức và bảo quản tài liệu số: Viện đã đầu tư hệ thống phần cứng và phần mềm hiện đại như phần mềm quản lý thư viện Millennium, hệ thống lưu trữ dung lượng 12TB, máy số hóa ScanRobot và các thiết bị quét ảnh chuyên dụng. Hệ thống mạng LAN với hơn 350 nút mạng và trên 100 máy tính phục vụ tra cứu tài liệu số. Tuy nhiên, cơ sở hạ tầng còn thiếu đồng bộ và nguồn kinh phí hạn hẹp ảnh hưởng đến hiệu quả bảo quản và khai thác.

  3. Khai thác tài liệu số: Người dùng tin tại Viện gồm cán bộ lãnh đạo (13,3%), cán bộ nghiên cứu (64,4%), học viên nghiên cứu sinh và các nhóm khác có nhu cầu truy cập tài liệu số đa dạng. Mức độ truy cập tài liệu số ngày càng tăng, đặc biệt là các CSDL online như Proquest Central, STD và CSDL kết quả nghiên cứu. Việc chia sẻ quyền truy cập với các viện thành viên giúp tiết kiệm chi phí và mở rộng nguồn tài liệu số.

  4. Nhu cầu và thói quen sử dụng: Nhóm cán bộ nghiên cứu và học viên có nhu cầu cao về tài liệu số chuyên sâu, đa ngôn ngữ và cập nhật nhanh. Nhóm lãnh đạo ưu tiên sử dụng tài liệu số để phục vụ công tác quản lý và ra quyết định. Tuy nhiên, một số cán bộ cao tuổi vẫn ưu tiên tài liệu truyền thống. Việc số hóa tài liệu quý hiếm giúp bảo vệ tài liệu gốc và tăng khả năng tiếp cận.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Viện TTKHXH đã có bước tiến quan trọng trong xây dựng và phát triển tài liệu số, góp phần nâng cao chất lượng phục vụ nghiên cứu khoa học xã hội. Tuy nhiên, hạn chế về kinh phí và cơ sở hạ tầng kỹ thuật còn là rào cản lớn. So với các thư viện cùng cấp trong nước, Viện đã đầu tư tương đối đồng bộ về phần mềm và thiết bị số hóa, nhưng cần tăng cường nguồn lực để mở rộng quy mô và nâng cao chất lượng tài liệu số.

Việc chia sẻ tài liệu số trong Liên hiệp thư viện Việt Nam là một điểm mạnh, giúp Viện tiết kiệm chi phí và đa dạng hóa nguồn tài liệu. Nhu cầu người dùng ngày càng đa dạng và phức tạp đòi hỏi Viện phải đổi mới chính sách, nâng cao năng lực nhân lực và áp dụng công nghệ mới để đáp ứng hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện mức độ truy cập tài liệu số theo nhóm người dùng, bảng thống kê số lượng tài liệu số hóa theo loại hình và biểu đồ đánh giá mức độ đáp ứng nhu cầu người dùng về nội dung và hình thức tài liệu số.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chính sách bổ sung tài liệu số định kỳ: Thiết lập ngân sách riêng cho việc mua sắm và số hóa tài liệu số, ưu tiên các tài liệu quý hiếm và tài liệu phục vụ nghiên cứu chuyên sâu. Thời gian thực hiện: hàng năm. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo Viện phối hợp với phòng tài chính.

  2. Nâng cấp cơ sở hạ tầng kỹ thuật: Đầu tư bổ sung thiết bị số hóa hiện đại, nâng cấp hệ thống lưu trữ và mạng LAN để đảm bảo khả năng lưu trữ và truy cập tài liệu số ổn định, an toàn. Thời gian thực hiện: 2 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Tin học hóa và Ban quản lý dự án.

  3. Phát triển nguồn nhân lực chuyên môn: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng số hóa, quản lý và khai thác tài liệu số cho cán bộ thư viện và người dùng tin, đặc biệt chú trọng nâng cao trình độ công nghệ thông tin. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Phòng Tổ chức - Hành chính phối hợp với các đơn vị đào tạo.

  4. Mở rộng hợp tác và chia sẻ tài liệu số: Tăng cường liên kết với các viện nghiên cứu, thư viện trong và ngoài nước để trao đổi, chia sẻ tài liệu số, tận dụng nguồn lực chung và nâng cao hiệu quả khai thác. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo Viện và Phòng Quản lý Khoa học - Hợp tác quốc tế.

  5. Xây dựng hệ thống quản lý và bảo mật tài liệu số: Áp dụng các phần mềm quản lý thư viện tích hợp, thiết lập chính sách bảo mật, phân quyền truy cập nhằm bảo vệ tài liệu số và đảm bảo quyền lợi người dùng. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Tin học hóa và Phòng Nghiệp vụ Thư viện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý thư viện và trung tâm thông tin: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách phát triển tài liệu số, nâng cao hiệu quả quản lý và khai thác tài liệu số trong các thư viện chuyên ngành.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên ngành Khoa học Thông tin - Thư viện: Tài liệu tham khảo quan trọng về quy trình số hóa, tổ chức và khai thác tài liệu số, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng thực hành trong lĩnh vực thư viện số.

  3. Các cơ quan nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn: Giúp hiểu rõ vai trò và lợi ích của tài liệu số trong việc phục vụ nghiên cứu, đồng thời tham khảo các giải pháp phát triển tài liệu số phù hợp với đặc thù ngành.

  4. Chuyên gia công nghệ thông tin trong lĩnh vực thư viện: Cung cấp thông tin về hạ tầng kỹ thuật, phần mềm quản lý và các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển tài liệu số, hỗ trợ thiết kế và triển khai hệ thống thư viện số hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tài liệu số là gì và có những đặc điểm nổi bật nào?
    Tài liệu số là các tài liệu được mã hóa dưới dạng tín hiệu số, có thể lưu trữ và truy cập qua máy tính và mạng. Đặc điểm nổi bật gồm mật độ thông tin cao, khả năng truy cập đa điểm, tra cứu nhanh chóng, tính cập nhật cao và hỗ trợ đa phương tiện như văn bản, hình ảnh, âm thanh.

  2. Viện TTKHXH đã số hóa những loại tài liệu nào?
    Viện đã số hóa hơn 600.000 biểu ghi thư mục và hàng chục nghìn tài liệu toàn văn nội sinh, bao gồm sách Hán Nôm, ảnh, bản đồ, tài liệu nghiên cứu, luận văn, luận án và các tài liệu quý hiếm có giá trị lịch sử, văn hóa.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển tài liệu số tại Viện là gì?
    Khó khăn gồm nguồn kinh phí hạn chế, cơ sở hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ, thiếu chính sách mua sắm tài liệu số định kỳ, và nhu cầu đào tạo nhân lực chuyên môn còn chưa đáp ứng đủ.

  4. Làm thế nào để người dùng tin khai thác hiệu quả tài liệu số?
    Người dùng cần được đào tạo kỹ năng tra cứu, sử dụng các phần mềm quản lý thư viện, tận dụng các CSDL online và các dịch vụ tra cứu từ xa. Việc cung cấp tài liệu số đa dạng, cập nhật và dễ truy cập cũng hỗ trợ hiệu quả khai thác.

  5. Viện có những giải pháp gì để nâng cao hiệu quả khai thác tài liệu số?
    Viện đề xuất xây dựng chính sách bổ sung tài liệu số định kỳ, nâng cấp hạ tầng kỹ thuật, phát triển nguồn nhân lực, mở rộng hợp tác chia sẻ tài liệu và xây dựng hệ thống quản lý bảo mật tài liệu số nhằm nâng cao hiệu quả khai thác.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của tài liệu số trong việc nâng cao chất lượng nghiên cứu và phục vụ thông tin tại Viện TTKHXH.
  • Đã đánh giá thực trạng xây dựng, tổ chức và khai thác tài liệu số, chỉ ra những điểm mạnh và hạn chế hiện có.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về chính sách, kỹ thuật, nhân lực và hợp tác nhằm phát triển tài liệu số bền vững.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và ứng dụng thiết thực, góp phần đổi mới hoạt động thư viện số trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn.
  • Khuyến nghị tiếp tục triển khai các bước nâng cấp hạ tầng, đào tạo nhân lực và mở rộng hợp tác trong vòng 3-5 năm tới để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của người dùng tin.

Call-to-action: Các cơ quan, tổ chức và cá nhân quan tâm đến phát triển thư viện số trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn nên tham khảo và áp dụng các giải pháp được đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả công tác thông tin thư viện trong thời đại số.