Nghiên cứu tiềm năng thuế từ nền kinh tế phi chính thức ở Việt Nam

• Tác giả: Nguyễn Thái Hòa
• Người hướng dẫn: GS. James Riedel
• Trường học: Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Chính sách công
• Đề tài: Nền Kinh Tế Phi Chính Thức: Ước Tính Qui Mô Và Hàm Ý Về Tiềm Năng Thuế Của Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: TP. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU
• 1.1. Bối cảnh và vấn đề chính sách
• 1.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.3. Câu hỏi chính sách
• 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.5. Khung phân tích, phương pháp nghiên cứu, và dữ liệu nghiên cứu
• 1.6. Cấu trúc luận văn
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHUNG PHÂN TÍCH
• 2.1. Khát quát về nền kinh tế phi chính thức
• 2.2. Nguyên nhân chính dẫn đến sự gia tăng nền kinh tế phi chính thức
• 2.3. Gánh nặng thuế và các khoản đóng góp xã hội
• 2.4. Hệ thống pháp luật, thể chế và chính phủ
• 2.5. Sự suy giảm của nền kinh tế chính thức
• 2.6. Các nguyên nhân khách quan khác
• 2.7. Tác động của nền kinh tế phi chính thức
• 2.7.1. Tác động tiêu cực
• 2.7.2. Tác động tích cực
• 2.8. Phương pháp luận đo lường qui mô nền kinh tế phi chính thức
• 2.9. Tổng quan các nghiên cứu liên quan
• 2.9.1. Nghiên cứu quốc tế
• 2.9.2. Nghiên cứu trong nước
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Qui trình nghiên cứu
• 3.2. Lựa chọn phương pháp và mô hình nghiên cứu
• 3.3. Các nhóm biến nguyên nhân
• 3.4. Các nhóm biến chỉ báo
• 3.5. Ước tính qui mô nền kinh tế phi chính thức
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Đặc điểm của dữ liệu nghiên cứu
• 4.2. Nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam và các nước những năm 2000
• 4.3. Ước tính qui mô nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam
• 4.4. Hàm ý về tiềm năng thuế của Việt Nam
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH
• 5.1. Khuyến nghị chính sách
• 5.2. Hạn chế của nghiên cứu
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về nền kinh tế phi chính thức

Nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam đã trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh kinh tế tổng thể. Kinh tế phi chính thức không chỉ đóng góp vào việc tạo ra việc làm mà còn ảnh hưởng đến thuế và tiềm năng thuế của quốc gia. Theo các nghiên cứu, quy mô của nền kinh tế phi chính thức ở Việt Nam ước tính chiếm từ 15% đến 27% GDP. Sự gia tăng này không chỉ phản ánh sự phát triển của các doanh nghiệp phi chính thức mà còn cho thấy những thách thức trong việc quản lý và thu thuế. Chính phủ cần có những chính sách phù hợp để kiểm soát và giảm thiểu tác động tiêu cực của khu vực này.

1.1. Tác động của nền kinh tế phi chính thức đến thuế

Nền kinh tế phi chính thức gây ra tình trạng thất thoát thu thuế đáng kể. Theo ước tính, mỗi năm Việt Nam mất khoảng 3% - 5% GDP từ nguồn thu thuế do sự hiện diện của khu vực này. Chính sách thuế hiện tại chưa đủ mạnh để khuyến khích các cá nhân và doanh nghiệp tham gia vào nền kinh tế chính thức. Việc cải cách chính sách thuế và giảm gánh nặng thuế có thể là một giải pháp hiệu quả để thu hút các doanh nghiệp phi chính thức vào khu vực chính thức, từ đó tăng cường nguồn thu cho ngân sách nhà nước.

II. Nguyên nhân gia tăng nền kinh tế phi chính thức

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự gia tăng của kinh tế phi chính thức tại Việt Nam. Đầu tiên, hệ thống pháp luật và chất lượng thể chế còn nhiều bất cập, khiến cho các doanh nghiệp không muốn tham gia vào nền kinh tế chính thức. Thứ hai, gánh nặng thuế và các khoản đóng góp xã hội cao cũng là một yếu tố quan trọng. Cuối cùng, sự suy giảm của nền kinh tế chính thức do khủng hoảng kinh tế và các yếu tố bên ngoài cũng góp phần làm gia tăng quy mô của khu vực này. Việc hiểu rõ các nguyên nhân này sẽ giúp chính phủ có những biện pháp phù hợp để giảm thiểu sự phát triển của nền kinh tế phi chính thức.

2.1. Hệ thống pháp luật và thể chế

Hệ thống pháp luật tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, dẫn đến việc các doanh nghiệp không thể hoạt động một cách minh bạch. Chính phủ Việt Nam cần cải cách hệ thống pháp luật để tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp tham gia vào nền kinh tế chính thức. Việc cải cách này không chỉ giúp tăng cường tính minh bạch mà còn tạo ra môi trường kinh doanh cạnh tranh hơn, từ đó giảm thiểu sự phát triển của kinh tế phi chính thức.

III. Giải pháp khuyến khích tham gia vào nền kinh tế chính thức

Để khuyến khích các cá nhân và doanh nghiệp tham gia vào nền kinh tế chính thức, chính phủ cần thực hiện một số biện pháp dài hạn. Đầu tiên, cần cải thiện hệ thống pháp luật và giảm gánh nặng thuế cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Thứ hai, cần có các chương trình tuyên truyền để nâng cao nhận thức của người dân về lợi ích của việc tham gia vào nền kinh tế chính thức. Cuối cùng, việc kiểm soát và hạn chế tham nhũng cũng là một yếu tố quan trọng để tạo ra môi trường kinh doanh lành mạnh.

3.1. Cải cách hệ thống thuế

Cải cách chính sách thuế là một trong những giải pháp quan trọng để thu hút các doanh nghiệp phi chính thức vào khu vực chính thức. Chính phủ cần xem xét giảm thuế cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa, đồng thời đơn giản hóa quy trình kê khai thuế. Điều này không chỉ giúp tăng cường nguồn thu cho ngân sách mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của các doanh nghiệp trong nền kinh tế chính thức.

Tổng quan nghiên cứu

Nền kinh tế phi chính thức đã trở thành một bộ phận không thể thiếu trong cấu trúc kinh tế của nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển như Việt Nam. Theo các khảo sát và báo cáo, tỷ trọng nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam chiếm khoảng từ 15% đến 27% GDP trong giai đoạn 1995 – 2015, với xu hướng gia tăng mạnh mẽ từ năm 2008 trở đi. Tỷ lệ thất thoát thuế do khu vực này gây ra ước tính chiếm từ 3% đến 5% GDP, tương đương khoảng 20% tổng thu thuế của nền kinh tế chính thức. Nghiên cứu nhằm mục tiêu ước tính quy mô nền kinh tế phi chính thức, phân tích các nguyên nhân dẫn đến sự gia tăng của khu vực này, đồng thời đánh giá tác động của nó đến nguồn thu thuế và đề xuất các chính sách kiểm soát hiệu quả.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào toàn bộ nền kinh tế Việt Nam trong giai đoạn 1995 – 2015, sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách thuế và quản lý kinh tế, nhằm tăng cường tính minh bạch, giảm thất thoát thuế và nâng cao năng suất, sức cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết đánh giá mức độ tuân thủ và thất thoát nguồn thu thuế do Ngân hàng Thế giới đề xuất, tập trung vào các nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự gia tăng nền kinh tế phi chính thức gồm: gánh nặng thuế và các khoản đóng góp xã hội, chất lượng hệ thống pháp luật và thể chế, sự suy giảm của nền kinh tế chính thức, cùng các yếu tố văn hóa và tập quán kinh doanh.

Mô hình MIMIC (Multiple-Indicators Multiple-Causes) được áp dụng để ước tính quy mô nền kinh tế phi chính thức. Mô hình này kết hợp các biến nguyên nhân (như thuế suất, chỉ số quản trị toàn cầu, tỷ lệ thất nghiệp, thu nhập bình quân đầu người, tỷ lệ tự kinh doanh) và các biến chỉ báo (tốc độ tăng tiền mặt, tỷ lệ tham gia lực lượng lao động, tốc độ tăng trưởng GDP) để xác định biến ẩn là quy mô nền kinh tế phi chính thức.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp từ 10 quốc gia châu Á có mức thu nhập trung bình tương đồng với Việt Nam, trong giai đoạn 1995 – 2015, với tổng cộng 210 quan sát. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí tương đồng về trình độ phát triển kinh tế nhằm so sánh và đối chiếu kết quả. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng mô hình cấu trúc tuyến tính SEM trong khuôn khổ mô hình MIMIC, với cỡ mẫu đủ lớn để đảm bảo độ tin cậy. Các bước xử lý dữ liệu bao gồm làm sạch, kiểm tra ngoại lai và thống kê mô tả. Timeline nghiên cứu trải dài từ thu thập dữ liệu, xây dựng mô hình, ước lượng, đến phân tích kết quả và đề xuất chính sách.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Quy mô nền kinh tế phi chính thức: Ước tính cho thấy quy mô nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam dao động từ 15% đến 27% GDP trong giai đoạn 1995 – 2015, với tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm khoảng 1,4% GDP, đứng thứ ba trong số 10 quốc gia nghiên cứu. Xu hướng gia tăng rõ rệt từ năm 2007 trở đi.

2. Nguyên nhân gia tăng:

   • Gánh nặng thuế trung bình khoảng 20,25% GDP, cao nhất trong nhóm các nước nghiên cứu, có tác động tích cực đến sự gia tăng nền kinh tế phi chính thức (tăng 1% thuế suất làm tăng 0,12% GDP quy mô khu vực phi chính thức).
   • Chất lượng thể chế và hệ thống pháp luật còn thấp, với các chỉ số như tiếng nói và trách nhiệm giải trình, nhà nước pháp quyền và mức độ tham nhũng ảnh hưởng mạnh đến quy mô khu vực phi chính thức. Cải thiện 1 điểm các chỉ số này có thể giảm quy mô nền kinh tế phi chính thức từ 1,18% đến 4,04% GDP.
   • Sự suy giảm của nền kinh tế chính thức, thể hiện qua thu nhập bình quân đầu người giảm 1% làm tăng 0,14% GDP quy mô nền kinh tế phi chính thức.
   • Tỷ lệ tự kinh doanh cao (khoảng 65-75%) cũng góp phần thúc đẩy sự phát triển của khu vực phi chính thức.

3. Thất thoát thuế: Mức thất thoát thuế do nền kinh tế phi chính thức gây ra ước tính từ 3% đến 5% GDP hàng năm, tương đương khoảng 20% tổng thu thuế hiện tại của Việt Nam.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự gia tăng quy mô nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam là hệ quả của nhiều yếu tố liên quan đến chính sách thuế, chất lượng thể chế và biến động kinh tế vĩ mô. Gánh nặng thuế cao và chi phí tuân thủ phức tạp tạo động cơ cho các cá nhân và doanh nghiệp chuyển sang hoạt động trong khu vực phi chính thức nhằm tránh thuế và giảm chi phí. Chất lượng thể chế thấp, tham nhũng và thủ tục hành chính rườm rà làm giảm niềm tin và sự tham gia của các chủ thể vào nền kinh tế chính thức. Sự suy giảm kinh tế chính thức trong các giai đoạn khủng hoảng tài chính cũng thúc đẩy sự mở rộng của khu vực phi chính thức như một “bộ đệm” việc làm và thu nhập.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam có quy mô nền kinh tế phi chính thức thấp hơn một số nước trong khu vực nhưng lại có tốc độ tăng trưởng cao, cảnh báo về nguy cơ mất cân đối trong phát triển kinh tế. Việc trình bày dữ liệu qua biểu đồ quy mô nền kinh tế phi chính thức theo năm và so sánh với tốc độ tăng trưởng GDP giúp minh họa rõ mối quan hệ nghịch chiều giữa hai biến này, đồng thời bảng phân tích hồi quy mô hình MIMIC cung cấp bằng chứng định lượng cho các giả thuyết nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Cải thiện hệ thống pháp luật và thể chế: Tăng cường tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và giảm tham nhũng trong khu vực công. Thực hiện các cải cách hành chính nhằm đơn giản hóa thủ tục, giảm chi phí không chính thức cho doanh nghiệp và người dân. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, các cơ quan quản lý nhà nước. Thời gian: dài hạn (3-5 năm).

2. Giảm gánh nặng thuế và chi phí tuân thủ: Rà soát, điều chỉnh chính sách thuế để giảm thuế suất trung bình và chi phí hành chính liên quan đến thuế, đồng thời áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý thuế để nâng cao hiệu quả và minh bạch. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Tổng cục Thuế. Thời gian: trung hạn (2-3 năm).

3. Khuyến khích chuyển đổi hộ kinh doanh cá thể thành doanh nghiệp chính thức: Xây dựng chính sách ưu đãi, hỗ trợ đào tạo, tư vấn pháp lý và giảm thiểu thủ tục hành chính cho các hộ kinh doanh muốn chuyển đổi. Chủ thể thực hiện: Bộ Kế hoạch và Đầu tư, các địa phương. Thời gian: trung hạn (2-3 năm).

4. Tăng cường giám sát và kiểm soát nền kinh tế phi chính thức: Phát triển hệ thống thông tin, dữ liệu để theo dõi hoạt động kinh tế phi chính thức, phối hợp giữa các cơ quan thuế, công an và quản lý thị trường nhằm hạn chế các hoạt động trốn thuế và kinh doanh bất hợp pháp. Chủ thể thực hiện: Bộ Công an, Tổng cục Thuế, các cơ quan liên quan. Thời gian: ngắn hạn đến trung hạn (1-3 năm).

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà hoạch định chính sách công: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách thuế và quản lý kinh tế hiệu quả, giảm thất thoát thuế và nâng cao tính minh bạch trong nền kinh tế.

2. Cơ quan thuế và quản lý nhà nước: Áp dụng mô hình và phân tích để cải thiện công tác giám sát, kiểm soát và thu thuế từ khu vực phi chính thức.

3. Các nhà nghiên cứu kinh tế và chính sách công: Tham khảo phương pháp luận MIMIC và kết quả phân tích để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về kinh tế phi chính thức và các vấn đề liên quan.

4. Doanh nghiệp và hộ kinh doanh: Hiểu rõ tác động của chính sách thuế và thể chế đến hoạt động kinh doanh, từ đó có chiến lược phù hợp để chuyển đổi và phát triển trong khu vực chính thức.

Câu hỏi thường gặp

1. Nền kinh tế phi chính thức là gì?
   Nền kinh tế phi chính thức bao gồm các hoạt động kinh tế không được ghi nhận trong thống kê chính thức, có thể hợp pháp hoặc không hợp pháp, và thường tránh các nghĩa vụ thuế, bảo hiểm xã hội.

2. Tại sao nền kinh tế phi chính thức lại gia tăng ở Việt Nam?
   Nguyên nhân chính gồm gánh nặng thuế cao, chất lượng thể chế thấp, thủ tục hành chính phức tạp, tham nhũng và sự suy giảm của nền kinh tế chính thức trong các giai đoạn khủng hoảng.

3. Mô hình MIMIC được sử dụng như thế nào để ước tính quy mô nền kinh tế phi chính thức?
   MIMIC là mô hình cấu trúc tuyến tính kết hợp các biến nguyên nhân và chỉ báo để xác định biến ẩn là quy mô nền kinh tế phi chính thức, cho phép ước lượng tương đối và sau đó chuẩn hóa thành giá trị tuyệt đối.

4. Nền kinh tế phi chính thức ảnh hưởng thế nào đến nguồn thu thuế?
   Khu vực này gây thất thoát thuế lớn, ước tính từ 3% đến 5% GDP hàng năm, làm giảm nguồn lực tài chính cho ngân sách và ảnh hưởng đến sự công bằng trong hệ thống thuế.

5. Chính sách nào có thể giúp thu hẹp nền kinh tế phi chính thức?
   Cải thiện thể chế, giảm gánh nặng thuế, đơn giản hóa thủ tục hành chính, khuyến khích hộ kinh doanh chuyển đổi thành doanh nghiệp chính thức và tăng cường giám sát là các giải pháp hiệu quả.

Kết luận

• Quy mô nền kinh tế phi chính thức của Việt Nam chiếm từ 15% đến 27% GDP, có xu hướng gia tăng mạnh từ năm 2008.
• Gánh nặng thuế cao, chất lượng thể chế thấp, sự suy giảm của nền kinh tế chính thức và đặc thù kinh doanh hộ gia đình là các nguyên nhân chính thúc đẩy sự phát triển của khu vực phi chính thức.
• Mức thất thoát thuế do nền kinh tế phi chính thức gây ra ước tính chiếm từ 3% đến 5% GDP, tương đương khoảng 20% tổng thu thuế hiện tại.
• Các chính sách cải cách thể chế, giảm thuế và chi phí tuân thủ, hỗ trợ chuyển đổi hộ kinh doanh và tăng cường giám sát là cần thiết để kiểm soát và thu hẹp khu vực phi chính thức.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý trong việc nâng cao hiệu quả quản lý kinh tế và thuế, góp phần phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần phối hợp triển khai các giải pháp cải cách thể chế và chính sách thuế, đồng thời tăng cường nghiên cứu, giám sát để theo dõi hiệu quả và điều chỉnh kịp thời nhằm thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế chính thức.