Tổng quan nghiên cứu

Di cư nội địa tại Việt Nam đang gia tăng nhanh chóng, trở thành một giải pháp quan trọng để giải quyết thất nghiệp và phân phối lao động. Tại Hà Nội, số người di cư vào thành phố đã tăng từ khoảng 17.000 người năm 2001 lên gần 100.000 người vào năm 2012, tạo áp lực lớn lên thị trường lao động và các dịch vụ xã hội. Người lao động tự do nông thôn nhập cư vào đô thị thường phải đối mặt với việc làm bấp bênh, thu nhập thấp và điều kiện sống khó khăn, đặc biệt là nhóm cư trú tại các khu nhà tạm như chân cầu Long Biên, phường Phúc Xá, quận Ba Đình. Nghiên cứu nhằm làm rõ thực trạng tạo dựng việc làm, thu nhập và đời sống của nhóm lao động này, đồng thời phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tạo dựng việc làm của họ trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và thị trường lao động phi chính thức chiếm ưu thế. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại khu nhà tạm chân cầu Long Biên, với dữ liệu thu thập từ năm 2016 và số liệu thống kê dân cư khoảng 2.000 người lao động tự do nhập cư. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đề xuất các chính sách hỗ trợ tạo việc làm, cải thiện đời sống và ổn định xã hội tại các khu vực đô thị có đông lao động nhập cư tự do.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng ba lý thuyết xã hội học tiêu biểu để phân tích hiện tượng tạo dựng việc làm cho người lao động tự do nông thôn nhập cư:

  • Lý thuyết nhu cầu của Maslow: Phân loại nhu cầu của con người theo thứ bậc từ nhu cầu sinh lý, an toàn, quan hệ xã hội, được tôn trọng đến nhu cầu tự thể hiện. Lý thuyết giúp giải thích động lực tìm kiếm việc làm và mong muốn cải thiện điều kiện sống của người lao động nhập cư.

  • Lý thuyết cơ cấu chức năng của Parson: Xem hệ thống xã hội gồm bốn chức năng cơ bản: thích ứng, hướng đích, liên kết và duy trì khuôn mẫu. Lý thuyết này được dùng để phân tích sự thích nghi, mục tiêu và mối quan hệ xã hội của người lao động trong quá trình tạo dựng việc làm tại đô thị.

  • Lý thuyết mạng lưới xã hội của Granovetter: Nhấn mạnh vai trò của các mối quan hệ xã hội, đặc biệt là các liên hệ yếu trong việc cung cấp thông tin và hỗ trợ tìm kiếm việc làm. Mạng lưới xã hội được xem là nguồn lực quan trọng giúp người lao động tự do nông thôn nhập cư tiếp cận cơ hội việc làm tại đô thị.

Các khái niệm chính bao gồm: người lao động nhập cư tự do, việc làm phi chính thức, tạo dựng việc làm, khu nhà tạm, mạng lưới xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp thu thập dữ liệu định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp từ UBND phường Phúc Xá, Tổng cục Thống kê, các báo cáo liên quan; số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát 200 người lao động tự do nông thôn nhập cư tại khu nhà tạm chân cầu Long Biên trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 4 năm 2016.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu ngẫu nhiên đơn giản được áp dụng tại khu nhà tạm, đảm bảo tính đại diện cho nhóm đối tượng nghiên cứu.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Phỏng vấn trực tiếp bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu với cán bộ quản lý, chủ lao động và người lao động; quan sát tham dự môi trường sống và làm việc; thảo luận nhóm nhằm khai thác sâu các vấn đề đặc thù.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm SPSS và Excel để xử lý, phân loại, mã hóa, tính toán tần số, tần suất và kiểm định mối quan hệ giữa các yếu tố ảnh hưởng đến tạo dựng việc làm.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu sơ cấp trong 4 tháng đầu năm 2016; tổng hợp và phân tích dữ liệu trong các tháng tiếp theo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cơ cấu nghề nghiệp hiện tại: 70% người lao động tự do nông thôn nhập cư làm công việc vận chuyển hàng hóa tại chợ Long Biên; 17,5% làm bán hoa quả (9% bán thuê, 8,5% bán rong); các nghề khác như thu gom phế liệu, nấu ăn thuê chiếm tỷ lệ nhỏ (dưới 10%). Công việc chủ yếu không đòi hỏi kỹ năng chuyên môn, vốn thấp, tập trung vào lao động chân tay.

  2. Tính chất việc làm: Người lao động không có hợp đồng lao động chính thức, thời gian làm việc không cố định, thu nhập bấp bênh. Khoảng 59% lao động phi chính thức có việc làm không ổn định quanh năm, đặc biệt nhóm bán hàng rong và công nhân xây dựng.

  3. Thu nhập và chi tiêu: Thu nhập bình quân một ngày của người lao động tự do thấp, chỉ đủ trang trải chi phí sinh hoạt thiết yếu. So sánh thu nhập trước và sau khi di cư cho thấy mức thu nhập tại đô thị cao hơn gấp 2-4 lần, nhưng chi phí sinh hoạt cũng tăng đáng kể, gây áp lực tài chính.

  4. Mạng lưới xã hội: Gia đình, bạn bè và các nhóm xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin, hỗ trợ tìm kiếm việc làm và giúp đỡ trong cuộc sống. Mạng lưới xã hội yếu làm hạn chế khả năng tiếp cận việc làm ổn định và các dịch vụ hỗ trợ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng việc làm bấp bênh của người lao động tự do nhập cư là do họ chủ yếu làm việc trong khu vực kinh tế phi chính thức, thiếu hợp đồng lao động và các chế độ bảo hiểm xã hội. Điều này phù hợp với báo cáo của Oxfam (2015) và các nghiên cứu trước đây về lao động phi chính thức tại Việt Nam. Thu nhập tuy có cải thiện so với quê nhà nhưng không đủ để đảm bảo cuộc sống ổn định do chi phí sinh hoạt đô thị cao và điều kiện làm việc thiếu an toàn, không ổn định.

Mạng lưới xã hội được xác định là nguồn lực quan trọng giúp người lao động tiếp cận việc làm, nhưng mạng lưới này thường giới hạn trong phạm vi gia đình và bạn bè gần gũi, thiếu sự kết nối với các tổ chức hỗ trợ chính thức. Điều này làm giảm hiệu quả trong việc tạo dựng việc làm bền vững. Các biểu đồ về cơ cấu nghề nghiệp, thu nhập và thời gian làm việc có thể minh họa rõ nét sự phân bố lao động và mức độ ổn định công việc.

Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy sự cần thiết của các chính sách hỗ trợ đào tạo nghề, tiếp cận vốn và cải thiện điều kiện sống cho người lao động tự do nhập cư nhằm nâng cao chất lượng việc làm và ổn định đời sống.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và nâng cao kỹ năng: Tổ chức các khóa đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thị trường lao động tại địa phương nhằm nâng cao năng lực và khả năng cạnh tranh của người lao động tự do. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: các cơ quan quản lý lao động, trung tâm đào tạo nghề.

  2. Phát triển mạng lưới hỗ trợ việc làm: Xây dựng và mở rộng các mạng lưới xã hội, tổ chức cộng đồng và các kênh thông tin việc làm để người lao động dễ dàng tiếp cận cơ hội việc làm ổn định. Thời gian: liên tục; chủ thể: chính quyền địa phương, tổ chức phi chính phủ.

  3. Hỗ trợ tiếp cận vốn vay ưu đãi: Thiết lập các chương trình cho vay vốn với điều kiện linh hoạt, phù hợp với đặc điểm người lao động tự do nhập cư nhằm tạo điều kiện phát triển kinh tế cá nhân và tự tạo việc làm. Thời gian: 1 năm triển khai; chủ thể: ngân hàng chính sách, các tổ chức tín dụng.

  4. Cải thiện điều kiện sống và an sinh xã hội: Đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng khu nhà tạm, đảm bảo môi trường sống an toàn, vệ sinh và hỗ trợ người lao động tiếp cận các dịch vụ y tế, bảo hiểm xã hội. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách lao động và xã hội: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách hỗ trợ việc làm và an sinh xã hội cho người lao động tự do nhập cư tại đô thị.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức xã hội: Áp dụng các đề xuất nhằm phát triển chương trình đào tạo nghề, hỗ trợ vốn và xây dựng mạng lưới cộng đồng cho người lao động nhập cư.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành xã hội học, kinh tế lao động: Tham khảo để hiểu rõ hơn về thực trạng lao động phi chính thức, di cư nội địa và các yếu tố ảnh hưởng đến việc làm tại đô thị.

  4. Chính quyền địa phương và quản lý đô thị: Dùng làm cơ sở để cải thiện điều kiện sống, quản lý dân cư nhập cư và phát triển bền vững các khu nhà tạm, khu dân cư nghèo đô thị.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người lao động tự do nông thôn nhập cư thường làm những công việc gì?
    Họ chủ yếu làm các công việc lao động chân tay trong khu vực phi chính thức như vận chuyển hàng hóa tại chợ, bán hoa quả thuê hoặc rong, thu gom phế liệu và các dịch vụ nhỏ lẻ. Những công việc này không đòi hỏi kỹ năng chuyên môn và vốn đầu tư lớn.

  2. Tại sao người lao động nhập cư lại gặp khó khăn trong việc tạo dựng việc làm ổn định?
    Nguyên nhân chính là do họ làm việc trong khu vực phi chính thức, không có hợp đồng lao động, thiếu các chế độ bảo hiểm xã hội và thường xuyên phải đối mặt với sự bấp bênh về thu nhập và thời gian làm việc. Mạng lưới xã hội hạn chế cũng làm giảm khả năng tiếp cận việc làm ổn định.

  3. Mạng lưới xã hội ảnh hưởng thế nào đến việc tìm kiếm việc làm của người lao động nhập cư?
    Mạng lưới xã hội, đặc biệt là các mối quan hệ gia đình và bạn bè, cung cấp thông tin và hỗ trợ tìm việc làm. Tuy nhiên, nếu mạng lưới này quá khép kín hoặc yếu thì người lao động khó tiếp cận các cơ hội việc làm mới và các dịch vụ hỗ trợ.

  4. Chính sách nào có thể giúp cải thiện việc làm cho người lao động tự do nhập cư?
    Các chính sách đào tạo nghề, hỗ trợ vốn vay ưu đãi, phát triển mạng lưới hỗ trợ việc làm và cải thiện điều kiện sống, an sinh xã hội là những giải pháp thiết thực giúp nâng cao chất lượng việc làm và ổn định đời sống người lao động.

  5. Điều kiện sống của người lao động tự do nhập cư tại khu nhà tạm như thế nào?
    Họ thường sống trong các khu nhà tạm với điều kiện vật chất kém, thiếu an toàn, vệ sinh và không được hưởng đầy đủ các dịch vụ y tế, bảo hiểm xã hội. Môi trường sống này ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và tinh thần của người lao động.

Kết luận

  • Người lao động tự do nông thôn nhập cư vào đô thị chủ yếu làm việc trong khu vực phi chính thức với công việc bấp bênh, thu nhập thấp và thiếu ổn định.
  • Mạng lưới xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ tìm kiếm việc làm nhưng còn hạn chế về quy mô và hiệu quả.
  • Các yếu tố nhân khẩu xã hội, mạng lưới xã hội và chính sách hỗ trợ là những nhân tố ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng tạo dựng việc làm của người lao động nhập cư.
  • Cần có các chính sách đồng bộ về đào tạo nghề, hỗ trợ vốn, phát triển mạng lưới xã hội và cải thiện điều kiện sống để nâng cao chất lượng việc làm và ổn định đời sống.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, tổ chức xã hội và học giả trong việc xây dựng giải pháp hỗ trợ người lao động tự do nhập cư tại các đô thị lớn như Hà Nội.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và tổ chức liên quan nên phối hợp triển khai các chương trình đào tạo nghề, hỗ trợ vốn và phát triển mạng lưới xã hội ngay trong vòng 1-2 năm tới để cải thiện thực trạng việc làm cho người lao động tự do nhập cư. Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích sử dụng kết quả nghiên cứu này làm tài liệu tham khảo cho các dự án và nghiên cứu tiếp theo.