Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2000Q1–2018Q1, Việt Nam đã trải qua nhiều biến động tỷ giá hối đoái với các đối tác thương mại lớn như Trung Quốc, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc và các nước ASEAN. Tỷ trọng thương mại của 9 đối tác chính chiếm khoảng 65% tổng kim ngạch thương mại của Việt Nam, trong đó Trung Quốc và Hàn Quốc lần lượt chiếm 21,42% và 14,08%. Tuy nhiên, nền kinh tế Việt Nam cũng đối mặt với thâm hụt thương mại kéo dài, đặc biệt nghiêm trọng vào năm 2008 trong bối cảnh khủng hoảng tài chính toàn cầu. Chính sách phá giá đồng nội tệ (VND) được sử dụng nhằm cải thiện cán cân thương mại, nhưng hiệu quả không đồng đều giữa các đối tác. Nghiên cứu này nhằm kiểm chứng sự tồn tại của hiệu ứng đường cong J — mô hình mô tả sự phản ứng bất đối xứng của cán cân thương mại trước biến động tỷ giá — ở cấp độ song phương giữa Việt Nam và 9 đối tác lớn. Mục tiêu cụ thể là phân tích tác động ngắn hạn và dài hạn của thay đổi tỷ giá lên cán cân thương mại song phương, đồng thời xác định tính bất đối xứng trong mối quan hệ này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào dữ liệu hàng quý từ năm 2000 đến quý 1 năm 2018, sử dụng các phương pháp kinh tế lượng hiện đại nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà hoạch định chính sách trong việc điều chỉnh chính sách tỷ giá và thương mại quốc tế. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả chính sách phá giá tiền tệ, góp phần ổn định cán cân thương mại và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết kinh tế chính: điều kiện Marshall-Lerner và hiệu ứng đường cong J. Điều kiện Marshall-Lerner phát biểu rằng sự mất giá tiền tệ sẽ cải thiện cán cân thương mại nếu tổng độ co giãn giá của cầu xuất khẩu và nhập khẩu lớn hơn 1. Tuy nhiên, trong ngắn hạn, do độ co giãn thấp, cán cân thương mại có thể xấu đi trước khi cải thiện, tạo nên mẫu hình đường cong J. Lý thuyết này giải thích sự khác biệt về tác động ngắn hạn và dài hạn của biến động tỷ giá lên cán cân thương mại. Ngoài ra, nghiên cứu cũng xem xét tính bất đối xứng trong mối quan hệ này, tức là tác động của tăng giá và giảm giá tiền tệ lên cán cân thương mại không đồng đều, dựa trên các nghiên cứu về mô hình tự hồi quy phân phối trễ phi tuyến (NARDL). Các khái niệm chính bao gồm: cán cân thương mại song phương, tỷ giá hối đoái thực song phương, thu nhập thực trong nước và nước ngoài, cùng các hiệu ứng ngắn hạn và dài hạn của biến động tỷ giá.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu hàng quý từ 2000Q1 đến 2018Q1, bao gồm các biến: cán cân thương mại song phương (tỷ lệ xuất khẩu trên nhập khẩu), tỷ giá hối đoái thực song phương, thu nhập thực trong nước (GDP thực Việt Nam) và thu nhập thực nước ngoài (GDP thực các đối tác). Dữ liệu được thu thập từ các nguồn uy tín như Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Tổng cục Thống kê Việt Nam, và các cơ quan thống kê quốc gia của các đối tác thương mại. Phương pháp phân tích chính là mô hình tự hồi quy phân phối trễ (ARDL) tuyến tính và mô hình ARDL phi tuyến (NARDL) nhằm kiểm tra sự tồn tại của quan hệ đồng liên kết dài hạn và tính bất đối xứng trong mối quan hệ giữa tỷ giá và cán cân thương mại. Cỡ mẫu gồm 9 đối tác thương mại lớn, với độ trễ tối đa được chọn dựa trên tiêu chí thông tin Akaike (AIC). Kiểm định tính dừng của các biến được thực hiện bằng kiểm định Augmented Dickey-Fuller (ADF) để đảm bảo không có biến dừng tại bậc hai, phù hợp với yêu cầu của phương pháp ARDL/NARDL. Quá trình phân tích gồm hai bước: kiểm định đồng liên kết bằng kiểm định đường bao (bound test) và ước lượng mô hình ARDL/NARDL để phân tích tác động ngắn hạn và dài hạn, cũng như kiểm tra hiệu ứng bất đối xứng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kiểm định tính dừng: Hầu hết các biến tỷ giá thực song phương và thu nhập thực đều dừng tại sai phân bậc nhất (I(1)), trong khi biến cán cân thương mại chủ yếu dừng tại bậc gốc (I(0)), phù hợp với yêu cầu của mô hình ARDL/NARDL.

  2. Mối quan hệ dài hạn tuyến tính: Qua mô hình ARDL, mối quan hệ đồng liên kết dài hạn được xác nhận ở 4 trong 9 đối tác gồm Indonesia, Hàn Quốc, Malaysia và Thái Lan với giá trị thống kê F vượt ngưỡng tới hạn ở mức ý nghĩa 10%. Hệ số sai số hiệu chỉnh (ECT) âm và có ý nghĩa thống kê, cho thấy sự điều chỉnh về trạng thái cân bằng dài hạn.

  3. Hiệu ứng đường cong J tuyến tính: Mô hình ARDL tuyến tính không tìm thấy bằng chứng rõ ràng về hiệu ứng đường cong J ở hầu hết các đối tác, ngoại trừ một số trường hợp có dấu hiệu suy giảm cán cân thương mại ngắn hạn và cải thiện dài hạn nhưng không đồng nhất.

  4. Hiệu ứng bất đối xứng và phi tuyến: Khi áp dụng mô hình NARDL, hiệu ứng đường cong J bất đối xứng được xác nhận duy nhất trong quan hệ thương mại song phương giữa Việt Nam và Hàn Quốc. Tác động của sự mất giá và tăng giá VND lên cán cân thương mại không đồng đều, với sự mất giá có tác động tích cực dài hạn rõ rệt, trong khi tăng giá không gây ảnh hưởng tương xứng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy giả định về mối quan hệ tuyến tính và đối xứng giữa tỷ giá và cán cân thương mại có thể che giấu bản chất thực của các tác động. Việc phát hiện hiệu ứng đường cong J bất đối xứng ở quan hệ Việt Nam – Hàn Quốc phù hợp với các nghiên cứu quốc tế cho thấy sự phản ứng khác biệt của cán cân thương mại trước các biến động tỷ giá theo chiều tăng và giảm. Nguyên nhân có thể do cấu trúc thương mại đặc thù, mức độ hội nhập và các ràng buộc hợp đồng thương mại giữa hai nước. So sánh với các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam, kết quả này làm rõ hơn về tính chất phi tuyến và bất đối xứng của mối quan hệ tỷ giá – cán cân thương mại ở cấp độ song phương, thay vì tổng hợp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phản ứng hàm IRF hoặc bảng hệ số hồi quy ngắn hạn và dài hạn để minh họa rõ ràng sự khác biệt về tác động của tăng giá và mất giá tiền tệ. Kết quả này có ý nghĩa quan trọng trong việc thiết kế chính sách tỷ giá linh hoạt, phù hợp với từng đối tác thương mại nhằm tối ưu hóa hiệu quả cải thiện cán cân thương mại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường theo dõi và phân tích tỷ giá song phương: Các cơ quan quản lý nên thiết lập hệ thống giám sát biến động tỷ giá thực song phương với từng đối tác lớn, đặc biệt là Hàn Quốc, để kịp thời điều chỉnh chính sách nhằm tận dụng hiệu ứng đường cong J bất đối xứng.

  2. Áp dụng chính sách tỷ giá linh hoạt theo đối tác: Thay vì áp dụng chính sách phá giá đồng nội tệ đồng loạt, cần có chiến lược điều chỉnh tỷ giá phù hợp với từng đối tác thương mại dựa trên đặc điểm phản ứng cán cân thương mại, nhằm tối đa hóa lợi ích thương mại.

  3. Đẩy mạnh cải thiện năng lực cạnh tranh xuất khẩu: Song song với chính sách tỷ giá, cần nâng cao chất lượng sản phẩm và đa dạng hóa thị trường xuất khẩu để giảm thiểu rủi ro từ biến động tỷ giá và tăng cường khả năng thích ứng của doanh nghiệp.

  4. Tăng cường hợp tác thương mại và đàm phán hiệp định: Chính phủ nên thúc đẩy các hiệp định thương mại tự do và hợp tác kinh tế với các đối tác lớn nhằm tạo thuận lợi cho xuất nhập khẩu, giảm thiểu tác động tiêu cực của biến động tỷ giá.

Các giải pháp trên nên được triển khai trong vòng 1-3 năm tới, với sự phối hợp giữa Ngân hàng Nhà nước, Bộ Công Thương, Bộ Kế hoạch và Đầu tư cùng các hiệp hội doanh nghiệp để đảm bảo tính khả thi và hiệu quả.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách kinh tế: Giúp hiểu rõ tác động bất đối xứng của tỷ giá lên cán cân thương mại song phương, từ đó xây dựng chính sách tỷ giá và thương mại phù hợp.

  2. Các nhà nghiên cứu kinh tế vĩ mô và tài chính quốc tế: Cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp luận hiện đại về mô hình ARDL và NARDL trong phân tích mối quan hệ kinh tế phi tuyến.

  3. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu: Hiểu được tác động của biến động tỷ giá đến cán cân thương mại với từng đối tác, giúp hoạch định chiến lược kinh doanh và quản lý rủi ro tỷ giá hiệu quả.

  4. Sinh viên và học viên cao học chuyên ngành Tài chính – Ngân hàng, Kinh tế quốc tế: Là tài liệu tham khảo thực tiễn về ứng dụng mô hình kinh tế lượng trong nghiên cứu kinh tế vĩ mô và thương mại quốc tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hiệu ứng đường cong J là gì và tại sao quan trọng?
    Hiệu ứng đường cong J mô tả sự phản ứng ban đầu xấu đi rồi cải thiện của cán cân thương mại sau khi đồng nội tệ mất giá. Hiểu hiệu ứng này giúp dự báo và điều chỉnh chính sách tỷ giá hiệu quả.

  2. Tại sao cần phân tích mối quan hệ tỷ giá – cán cân thương mại ở cấp độ song phương?
    Phân tích song phương giúp tránh sai lệch tổng hợp, nhận diện chính xác tác động khác nhau của tỷ giá với từng đối tác, từ đó có chính sách phù hợp hơn.

  3. Phương pháp NARDL có ưu điểm gì so với ARDL truyền thống?
    NARDL cho phép phát hiện và đo lường hiệu ứng bất đối xứng, phi tuyến trong mối quan hệ giữa các biến, giúp mô hình hóa thực tế kinh tế chính xác hơn.

  4. Tại sao hiệu ứng đường cong J chỉ được xác nhận với Hàn Quốc?
    Do đặc thù thương mại, mức độ hội nhập và phản ứng của cán cân thương mại Việt Nam với Hàn Quốc khác biệt, tạo điều kiện cho hiệu ứng bất đối xứng rõ nét hơn so với các đối tác khác.

  5. Chính sách phá giá tiền tệ có luôn cải thiện cán cân thương mại không?
    Không phải lúc nào cũng vậy; trong ngắn hạn, phá giá có thể làm xấu đi cán cân thương mại do độ co giãn thấp và hợp đồng cố định, nhưng về dài hạn thường có tác động tích cực nếu điều kiện Marshall-Lerner được thỏa mãn.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác nhận sự tồn tại của mối quan hệ đồng liên kết dài hạn giữa tỷ giá thực và cán cân thương mại song phương với một số đối tác như Indonesia, Hàn Quốc, Malaysia và Thái Lan.
  • Hiệu ứng đường cong J bất đối xứng chỉ được phát hiện rõ ràng trong quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Hàn Quốc, cho thấy tác động khác biệt của tăng giá và mất giá VND.
  • Phương pháp NARDL là công cụ hiệu quả để phân tích các mối quan hệ phi tuyến và bất đối xứng trong kinh tế vĩ mô.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc thiết kế chính sách tỷ giá linh hoạt, phù hợp với từng đối tác thương mại nhằm cải thiện cán cân thương mại.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu với dữ liệu cập nhật và phân tích sâu hơn về các yếu tố ảnh hưởng khác như chính sách thương mại và cấu trúc ngành.

Hành động khuyến nghị: Các nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp nên áp dụng kết quả nghiên cứu để tối ưu hóa chiến lược tỷ giá và thương mại, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững của Việt Nam.