Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu và sự gia tăng nhu cầu giao tiếp tiếng Anh tại Việt Nam, việc nâng cao năng lực giao tiếp tiếng Anh cho người học trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo năm 2011, mặc dù học sinh, sinh viên đã trải qua khoảng 7 năm học tiếng Anh chính quy, phần lớn vẫn chưa thể giao tiếp hiệu quả. Một khảo sát tại một số trường đại học ở TP. Hồ Chí Minh cho thấy khoảng 50% sinh viên không tự tin về năng lực tiếng Anh của mình, và 79% không tự tin khi giao tiếp với người nước ngoài. Những con số này phản ánh rõ thực trạng thiếu hụt về năng lực giao tiếp thực tiễn, đặc biệt là năng lực ngữ dụng (pragmatic competence) – khả năng sử dụng ngôn ngữ phù hợp trong các tình huống giao tiếp cụ thể.
Luận văn tập trung nghiên cứu tác động của việc sử dụng lời chỉ dẫn rõ ràng (explicit pragmatic instruction) trong việc nâng cao năng lực ngữ dụng của người học tiếng Anh như ngoại ngữ (EFL) tại Trường Đại học Tiền Giang, đặc biệt là trong việc thực hiện hành động lời nói “xin lỗi”. Mục tiêu chính là đánh giá xem liệu việc giảng dạy ngữ dụng một cách có hệ thống và rõ ràng có giúp người học nhận thức và sử dụng các chiến lược xin lỗi phù hợp hơn trong giao tiếp tiếng Anh hay không. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi sinh viên khóa 2010-2014, với thời gian giảng dạy và thu thập dữ liệu kéo dài khoảng 15 tuần học.
Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp bằng chứng thực nghiệm về hiệu quả của phương pháp giảng dạy ngữ dụng rõ ràng, từ đó góp phần hoàn thiện phương pháp dạy học tiếng Anh, nâng cao năng lực giao tiếp thực tế cho người học, đồng thời hỗ trợ các nhà giáo dục trong việc thiết kế chương trình và hoạt động giảng dạy phù hợp.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết trọng tâm về ngữ dụng học và hành động lời nói. Đầu tiên, khái niệm ngữ dụng học được hiểu là khả năng sử dụng ngôn ngữ phù hợp với ngữ cảnh giao tiếp, bao gồm việc hiểu và vận dụng các quy tắc xã hội trong giao tiếp (Crystal, 1987; Levinson, 1983). Năng lực ngữ dụng (pragmatic competence) được định nghĩa là khả năng sử dụng ngôn ngữ để thực hiện các chức năng giao tiếp khác nhau một cách chính xác và phù hợp (Bialystok, 1993; Canale & Swain, 1980).
Lý thuyết hành động lời nói (Speech Acts Theory) của Austin (1962) và Searle (1969) được áp dụng để phân tích các loại hành động lời nói, trong đó hành động xin lỗi là một dạng hành động biểu đạt cảm xúc và thể hiện sự nhận trách nhiệm, đồng thời là hành động đe dọa “diện mạo xã hội” (face-threatening act) theo Brown và Levinson (1987). Các chiến lược xin lỗi được phân loại gồm: biểu đạt lời xin lỗi, giải thích lý do, thừa nhận trách nhiệm, đề nghị sửa chữa và hứa không tái phạm.
Ngoài ra, nghiên cứu sử dụng mô hình giảng dạy ngữ dụng rõ ràng (explicit pragmatic instruction) theo Yoshimi (2001) và Rosenshine & Stevens (1986), bao gồm các giai đoạn: cảm nhận (feeling), thực hành (doing), suy nghĩ (thinking), hiểu biết và sử dụng, nhằm nâng cao nhận thức và khả năng vận dụng ngữ dụng của người học.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp thực nghiệm với hai nhóm đối tượng: nhóm thực nghiệm (explicit group - EG) và nhóm đối chứng (implicit group - IG), mỗi nhóm gồm 45 sinh viên không chuyên tiếng Anh tại Trường Đại học Tiền Giang, trong độ tuổi từ 19 đến 21, đã học tiếng Anh khoảng 9 năm. Các sinh viên được phân ngẫu nhiên vào hai nhóm.
Dữ liệu được thu thập thông qua bài kiểm tra viết hoàn thành đoạn văn (Written Discourse Completion Task - WDCT) trước và sau khi can thiệp giảng dạy, nhằm đánh giá năng lực sử dụng các chiến lược xin lỗi trong các tình huống giao tiếp giả định. Bài kiểm tra gồm 10 tình huống khác nhau, phản ánh các mức độ quan hệ xã hội và địa vị khác nhau.
Nhóm EG được giảng dạy theo phương pháp chỉ dẫn rõ ràng trong 10 giờ, trải qua ba giai đoạn: cảm nhận, thực hành và suy nghĩ, với sự giải thích chi tiết về chức năng và cách sử dụng các chiến lược xin lỗi, so sánh giữa tiếng Việt và tiếng Anh. Nhóm IG được tiếp xúc với cùng tài liệu nhưng không có chỉ dẫn rõ ràng, chủ yếu thực hiện các bài tập tập trung vào ý nghĩa trước khi thực hành sản xuất ngôn ngữ.
Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS, so sánh điểm trung bình giữa các nhóm và giữa các thời điểm, đồng thời phân tích tần suất sử dụng các chiến lược xin lỗi theo phân loại của Blum-Kulka và cộng sự (1984).
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Điểm trung bình WDCT trước can thiệp của hai nhóm gần như tương đương (IG: 14.84; EG: 14.76), cho thấy trình độ ban đầu về năng lực ngữ dụng của hai nhóm không khác biệt đáng kể.
Cả hai nhóm đều có sự tiến bộ sau khi được giảng dạy, điểm trung bình WDCT sau can thiệp tăng lên (IG: 15.84; EG: 17.23), chứng tỏ cả phương pháp gián tiếp và chỉ dẫn rõ ràng đều có tác động tích cực đến năng lực ngữ dụng.
Nhóm EG có mức tăng điểm cao hơn nhóm IG, sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê, cho thấy chỉ dẫn rõ ràng hiệu quả hơn trong việc nâng cao năng lực sử dụng các chiến lược xin lỗi phù hợp.
Phân tích chiến lược xin lỗi cho thấy nhóm EG sử dụng đa dạng các chiến lược hơn, bao gồm biểu đạt lời xin lỗi, giải thích, thừa nhận trách nhiệm, đề nghị sửa chữa và hứa không tái phạm, trong khi nhóm IG chủ yếu lạm dụng biểu đạt lời xin lỗi đơn giản như “I am sorry”.
Nhóm EG thể hiện khả năng lựa chọn chiến lược phù hợp với từng tình huống giao tiếp, phản ánh sự phát triển về nhận thức ngữ dụng và khả năng vận dụng linh hoạt, trong khi nhóm IG ít thay đổi về mặt chiến lược.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tác động tích cực của chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng trong việc phát triển năng lực giao tiếp (Kondo, 2001; Rose, 2001; Takahashi, 2001). Việc cung cấp thông tin metapragmatic giúp người học nhận thức rõ hơn về các quy tắc xã hội và cách thức sử dụng ngôn ngữ phù hợp trong từng bối cảnh.
Sự khác biệt về mức độ đa dạng và phù hợp trong việc sử dụng chiến lược xin lỗi giữa hai nhóm cho thấy chỉ dẫn rõ ràng không chỉ giúp người học ghi nhớ các mẫu câu mà còn nâng cao khả năng phân tích và lựa chọn cách thức biểu đạt phù hợp. Điều này góp phần giảm thiểu nguy cơ hiểu lầm và tăng hiệu quả giao tiếp.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tần suất sử dụng các chiến lược xin lỗi trước và sau can thiệp của hai nhóm, cũng như bảng so sánh điểm trung bình WDCT, giúp minh họa rõ ràng sự khác biệt về hiệu quả phương pháp giảng dạy.
Đề xuất và khuyến nghị
Tích hợp chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng vào chương trình giảng dạy tiếng Anh tại các trường đại học, nhằm nâng cao nhận thức và năng lực sử dụng ngôn ngữ phù hợp trong giao tiếp thực tế. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 học kỳ; Chủ thể: Bộ môn tiếng Anh và giảng viên.
Phát triển tài liệu giảng dạy có nội dung ngữ dụng phong phú, bao gồm các tình huống giao tiếp đa dạng và các hoạt động tương tác thực tế, giúp sinh viên luyện tập và áp dụng kiến thức một cách hiệu quả. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: nhóm biên soạn giáo trình và chuyên gia ngôn ngữ.
Tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo nâng cao năng lực giảng dạy ngữ dụng cho giáo viên tiếng Anh, nhằm trang bị kỹ năng và phương pháp giảng dạy mới, đặc biệt là kỹ thuật chỉ dẫn rõ ràng. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: các trường đại học và trung tâm đào tạo giáo viên.
Tăng cường các hoạt động thực hành giao tiếp trong môi trường tiếng Anh, như câu lạc bộ tiếng Anh, thảo luận nhóm, và mô phỏng tình huống, giúp sinh viên nâng cao sự tự tin và khả năng vận dụng ngôn ngữ linh hoạt. Thời gian: liên tục; Chủ thể: nhà trường và sinh viên.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giảng viên và nhà nghiên cứu ngôn ngữ: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và thực nghiệm về hiệu quả của chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng, hỗ trợ phát triển phương pháp giảng dạy tiếng Anh hiệu quả hơn.
Sinh viên chuyên ngành sư phạm tiếng Anh: Tài liệu giúp hiểu rõ về ngữ dụng học và cách áp dụng trong giảng dạy, nâng cao năng lực chuyên môn và thực hành.
Nhà quản lý giáo dục và thiết kế chương trình đào tạo: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm để xây dựng chương trình đào tạo tiếng Anh phù hợp với nhu cầu phát triển năng lực giao tiếp thực tế.
Người học tiếng Anh như ngoại ngữ: Giúp nhận thức tầm quan trọng của năng lực ngữ dụng và các chiến lược giao tiếp hiệu quả, từ đó cải thiện kỹ năng giao tiếp trong môi trường đa văn hóa.
Câu hỏi thường gặp
Chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng là gì và tại sao nó quan trọng?
Chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng là phương pháp giảng dạy tập trung vào việc giải thích chi tiết các quy tắc và chiến lược sử dụng ngôn ngữ phù hợp trong từng ngữ cảnh giao tiếp. Nó quan trọng vì giúp người học nhận thức và vận dụng ngôn ngữ một cách chính xác, tránh hiểu lầm và tăng hiệu quả giao tiếp.Phương pháp nghiên cứu trong luận văn này như thế nào?
Nghiên cứu sử dụng phương pháp thực nghiệm với hai nhóm sinh viên, áp dụng bài kiểm tra viết hoàn thành đoạn văn trước và sau khi can thiệp giảng dạy, so sánh hiệu quả giữa nhóm được chỉ dẫn rõ ràng và nhóm không được chỉ dẫn.Các chiến lược xin lỗi phổ biến trong tiếng Anh là gì?
Bao gồm biểu đạt lời xin lỗi (ví dụ: “I am sorry”), giải thích lý do, thừa nhận trách nhiệm, đề nghị sửa chữa và hứa không tái phạm. Việc sử dụng linh hoạt các chiến lược này tùy thuộc vào tình huống giao tiếp.Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng như thế nào trong thực tế giảng dạy?
Giáo viên có thể thiết kế các bài học có phần giải thích rõ ràng về ngữ dụng, kết hợp với các hoạt động thực hành và phản hồi để nâng cao nhận thức và kỹ năng giao tiếp của học sinh.Nghiên cứu có giới hạn gì không?
Nghiên cứu giới hạn ở số lượng người tham gia (90 sinh viên) và phạm vi địa lý (Trường Đại học Tiền Giang), đồng thời thời gian nghiên cứu hạn chế nên chưa thể áp dụng rộng rãi cho nhiều đối tượng khác nhau.
Kết luận
- Việc sử dụng chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng giúp nâng cao đáng kể năng lực sử dụng hành động lời nói xin lỗi của người học tiếng Anh như ngoại ngữ.
- Cả chỉ dẫn rõ ràng và gián tiếp đều có tác động tích cực, nhưng chỉ dẫn rõ ràng hiệu quả hơn trong việc phát triển nhận thức và khả năng vận dụng chiến lược xin lỗi phù hợp.
- Người học sau khi được chỉ dẫn rõ ràng thể hiện sự đa dạng và chính xác hơn trong việc lựa chọn chiến lược xin lỗi theo từng tình huống giao tiếp.
- Nghiên cứu khuyến nghị tích hợp chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng vào chương trình giảng dạy tiếng Anh đại học để nâng cao năng lực giao tiếp thực tế.
- Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu với quy mô lớn hơn, đa dạng đối tượng và phát triển tài liệu giảng dạy ngữ dụng phù hợp hơn với thực tiễn.
Hành động đề xuất: Các nhà giáo dục và quản lý đào tạo nên xem xét áp dụng phương pháp chỉ dẫn ngữ dụng rõ ràng trong chương trình giảng dạy tiếng Anh để nâng cao hiệu quả học tập và giao tiếp của sinh viên.