Tác động của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực tại Việt Nam

• Tác giả: Huynh Thi Nhi
• Người hướng dẫn: Ph.D. Nguyen Huu Dung
• Trường học: University of Economics
• Chuyên ngành: Development Economics
• Đề tài: Tác động của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực ở Việt Nam
• Loại tài liệu: Thesis
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Ho Chi Minh City

• DECLARATION
• ACKNOWLEDGEMENT
• ABSTRACT
• LIST OF TABLES
• LIST OF FIGURES
• ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
• 1. CHAPTER 1: INTRODUCTION
• 1.1. PROBLEM STATEMENT
• 1.2. RESEARCH OBJECTIVIVES
• 1.3. RESEARCH QUESTIONS
• 1.4. RESEARCH CONTRIBUTIONS
• 1.5. ORGANIZATION OF THE STUDY
• 2. CHAPTER 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. BASIC CONCEPT AND DEFINITION
• 2.2. CLIMATE CHANGE SCENARIO

I. Biến đổi khí hậu Việt Nam và An ninh lương thực quốc gia

Việt Nam, nằm trong nhóm các quốc gia dễ bị tổn thương nhất trước biến đổi khí hậu, đối mặt với nhiều thách thức về an ninh lương thực. Biến đổi khí hậu Việt Nam thể hiện rõ qua mực nước biển dâng, thay đổi chế độ mưa, nhiệt độ tăng. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là sản lượng lúa gạo – loại lương thực chính của người dân. An ninh lương thực quốc gia bị đe dọa bởi năng suất giảm, diện tích canh tác bị thu hẹp do ngập mặn, xâm nhập mặn. Nghiên cứu này tập trung phân tích tác động của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực ở Việt Nam, đặc biệt tại Đồng bằng sông Cửu Long – vùng trọng điểm sản xuất lúa gạo.

1.1. Tác động của biến đổi khí hậu đến nông nghiệp Việt Nam

Biến đổi khí hậu gây ra nhiều thiên tai biến đổi khí hậu Việt Nam, như hạn hán, lũ lụt, bão lũ, ảnh hưởng nghiêm trọng đến nông nghiệp Việt Nam. Hạn hán lũ lụt ảnh hưởng nông nghiệp Việt Nam làm giảm năng suất cây trồng, vật nuôi. Biến đổi khí hậu nông nghiệp Việt Nam dẫn đến sự thay đổi trong phân bố các vùng sinh thái, làm khó khăn cho việc canh tác. Sản lượng nông sản Việt Nam giảm sút, gây thiệt hại kinh tế đáng kể. Mực nước biển dâng ảnh hưởng Việt Nam làm ngập úng diện tích đất canh tác ven biển, đặc biệt là Đồng bằng sông Cửu Long và Đồng bằng sông Hồng. Đa dạng sinh học nông nghiệp Việt Nam cũng bị ảnh hưởng, làm giảm sự phong phú của các giống cây trồng, vật nuôi. Giải pháp thích ứng biến đổi khí hậu nông nghiệp cần được ưu tiên nghiên cứu và áp dụng để giảm thiểu rủi ro.

1.2. Nguy cơ mất an ninh lương thực

Sự suy giảm sản lượng nông sản Việt Nam do biến đổi khí hậu trực tiếp đe dọa an ninh lương thực ở Việt Nam. Tác động biến đổi khí hậu an ninh lương thực thể hiện qua sự thiếu hụt lương thực, giá cả lương thực tăng cao, ảnh hưởng đến đời sống người dân. Nguy cơ mất an ninh lương thực không chỉ ở quy mô quốc gia mà còn lan rộng đến an ninh lương thực toàn cầu. An ninh năng lượng và an ninh lương thực có mối liên hệ chặt chẽ, sự gián đoạn nguồn năng lượng cũng làm ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp. Mục tiêu phát triển bền vững SDG2 nhấn mạnh tầm quan trọng của an ninh lương thực trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Việc đảm bảo an ninh lương thực cần có sự phối hợp giữa các chính sách, đầu tư vào công nghệ, và nâng cao nhận thức của người dân.

II. Phân tích tác động và giải pháp

Nghiên cứu sử dụng mô hình kinh tế lượng, dữ liệu thứ cấp từ Đồng bằng sông Cửu Long (2001-2010) để đánh giá tác động kinh tế biến đổi khí hậu. Mô hình Cobb-Douglas được áp dụng để ước lượng hàm sản lượng trung bình. Kết quả cho thấy, nhiệt độ tăng 1% làm giảm năng suất lúa 0.45%, lượng mưa tăng 1% làm giảm năng suất 0.15%. Chuyển đổi nông nghiệp bền vững là giải pháp quan trọng để thích ứng với biến đổi khí hậu. Giảm thiểu rủi ro thiên tai thông qua đầu tư vào cơ sở hạ tầng, hệ thống cảnh báo sớm.

2.1. Chính sách an ninh lương thực và đầu tư

Chính sách an ninh lương thực cần tập trung vào phát triển bền vững nông nghiệp Việt Nam, đa dạng hóa cây trồng, vật nuôi, ứng dụng công nghệ nông nghiệp hiện đại. Đầu tư nông nghiệp Việt Nam cần hướng đến các công nghệ tiết kiệm nước, chống chịu hạn hán, ngập úng. Năng suất cây trồng vật nuôi cần được nâng cao thông qua việc cải thiện giống, kỹ thuật canh tác. Mô hình nông nghiệp thích ứng cần được phát triển và nhân rộng. Quản lý tài nguyên nước hiệu quả là yếu tố then chốt để đảm bảo an ninh lương thực trong điều kiện biến đổi khí hậu.

2.2. Thích ứng và giảm nhẹ biến đổi khí hậu

Thích ứng với biến đổi khí hậu đòi hỏi sự nỗ lực của cả chính phủ, người dân và cộng đồng quốc tế. Phát triển nông thôn bền vững là chìa khóa để đảm bảo an ninh lương thực lâu dài. Giống cây trồng kháng chịu với điều kiện thời tiết khắc nghiệt cần được nghiên cứu và phát triển. Quản lý rủi ro thiên tai cần được tăng cường thông qua các biện pháp dự báo, phòng ngừa và ứng phó. Di cư khí hậu Việt Nam cũng cần được xem xét như một giải pháp trong trường hợp ảnh hưởng quá nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam, với dân số ước tính trên 100 triệu người vào năm 2020, đang đối mặt với thách thức nghiêm trọng về an ninh lương thực trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng. Theo báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam (MONRE, 2009), nhiệt độ trung bình dự kiến tăng khoảng 2.3°C vào cuối thế kỷ 21, mực nước biển dâng lên khoảng 75cm so với giai đoạn 1980-1999, gây ngập lụt khoảng 40% diện tích Đồng bằng sông Cửu Long – vùng sản xuất lúa lớn nhất cả nước. Nghiên cứu này tập trung phân tích tác động của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực tại Việt Nam, đặc biệt là ảnh hưởng đến năng suất lúa gạo tại Đồng bằng sông Cửu Long giai đoạn 2001-2010 và dự báo đến năm 2030 theo các kịch bản khí hậu khác nhau.

Mục tiêu chính của nghiên cứu gồm: (1) làm rõ mối quan hệ giữa biến đổi khí hậu và an ninh lương thực; (2) đánh giá tác động của biến đổi khí hậu đến năng suất lúa tại Đồng bằng sông Cửu Long; (3) dự báo tác động đến an ninh lương thực toàn quốc đến năm 2030; (4) đề xuất chính sách thích ứng phù hợp. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 12 tỉnh và thành phố thuộc Đồng bằng sông Cửu Long, sử dụng dữ liệu thứ cấp giai đoạn 2001-2010 và mô phỏng dự báo đến năm 2030. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà hoạch định chính sách trong việc đảm bảo an ninh lương thực quốc gia trước tác động của biến đổi khí hậu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết biến đổi khí hậu và mô hình an ninh lương thực. Biến đổi khí hậu được định nghĩa là sự thay đổi trạng thái khí hậu kéo dài hàng thập kỷ hoặc lâu hơn, chủ yếu do phát thải khí nhà kính như CO₂, CH₄, N₂O (IPCC, 2007). An ninh lương thực được hiểu là tình trạng mọi người luôn có khả năng tiếp cận đủ lượng thực phẩm an toàn, dinh dưỡng để phát triển bình thường và sống khỏe mạnh.

Mô hình Cobb-Douglas được áp dụng để ước lượng hàm năng suất trung bình của lúa, trong đó các biến đầu vào bao gồm nhiệt độ, lượng mưa và các yếu tố kỹ thuật canh tác. Mô hình này cho phép đánh giá tác động tỷ lệ phần trăm của biến đổi khí hậu đến năng suất lúa. Ngoài ra, phương pháp mô phỏng được sử dụng để dự báo các kịch bản an ninh lương thực đến năm 2030 dựa trên các kịch bản khí hậu MORNE, IPSL-CM4 và GISS-ER.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: khí nhà kính (GHG), kịch bản biến đổi khí hậu, mô hình kinh tế lượng, an ninh lương thực, mô hình mô phỏng, và các chỉ số về năng suất lúa, tiêu thụ và xuất khẩu gạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là dữ liệu thứ cấp thu thập từ các cơ quan chính phủ như Tổng cục Thống kê Việt Nam (GSO), Bộ Tài nguyên và Môi trường (MONRE), FAO và các báo cáo nghiên cứu liên quan. Dữ liệu panel gồm 12 tỉnh thành Đồng bằng sông Cửu Long giai đoạn 2001-2010 được sử dụng để ước lượng mô hình Cobb-Douglas.

Phương pháp phân tích bao gồm: kiểm định đơn vị gốc (unit root test) để đảm bảo tính ổn định của dữ liệu, ước lượng mô hình kinh tế lượng với biến phụ thuộc là năng suất lúa, biến độc lập gồm nhiệt độ trung bình, lượng mưa và xu hướng thời gian đại diện cho tiến bộ kỹ thuật. Phương pháp mô phỏng được thực hiện dựa trên các kịch bản khí hậu khác nhau để dự báo cân bằng cung cầu gạo đến năm 2030.

Timeline nghiên cứu: thu thập và xử lý dữ liệu giai đoạn 2001-2010, phân tích mô hình kinh tế lượng trong năm nghiên cứu, mô phỏng dự báo và xây dựng kịch bản đến năm 2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tác động của nhiệt độ đến năng suất lúa: Mô hình Cobb-Douglas cho thấy khi nhiệt độ tăng 1%, năng suất lúa giảm trung bình 0.45%, giữ các yếu tố khác không đổi. Đây là mức giảm đáng kể, phản ánh sự nhạy cảm của cây lúa với biến đổi nhiệt độ.

2. Ảnh hưởng của lượng mưa: Khi lượng mưa tăng 1%, năng suất lúa giảm khoảng 0.15% trung bình. Sự thay đổi lượng mưa không đồng đều và bất lợi trong mùa vụ ảnh hưởng đến sinh trưởng cây trồng.

3. Tình hình sản xuất lúa gạo: Diện tích trồng lúa tại Đồng bằng sông Cửu Long tăng nhẹ từ 6.8 triệu ha năm 1995 lên 7.5 triệu ha năm 2010, nhưng tốc độ tăng trưởng chậm lại trong giai đoạn 2001-2010. Năng suất lúa tăng trung bình 2% mỗi năm, tuy nhiên có xu hướng giảm tốc trong những năm gần đây.

4. Dự báo an ninh lương thực đến 2030: Theo kịch bản IPSL-2030, Việt Nam sẽ thiếu khoảng 4.2 triệu tấn gạo để đảm bảo an ninh lương thực quốc gia. Trong khi đó, kịch bản GISS-2030 và MORNE-2030 cho thấy Việt Nam vẫn có thặng dư khoảng 0.5 triệu tấn gạo để xuất khẩu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự giảm năng suất lúa là do nhiệt độ tăng và lượng mưa biến đổi không thuận lợi, phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy biến đổi khí hậu làm giảm năng suất cây trồng. Sự khác biệt giữa các kịch bản khí hậu phản ánh mức độ nghiêm trọng khác nhau của biến đổi khí hậu và khả năng thích ứng của hệ thống nông nghiệp.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với xu hướng giảm năng suất lúa do nhiệt độ tăng và lượng mưa thay đổi. Việc sử dụng mô hình Cobb-Douglas giúp định lượng rõ ràng tác động từng yếu tố khí hậu đến năng suất, hỗ trợ cho việc xây dựng chính sách thích ứng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện mối quan hệ nghịch giữa nhiệt độ và năng suất lúa, bảng số liệu dự báo cung cầu gạo theo từng kịch bản đến năm 2030, giúp minh họa rõ ràng tác động của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu và phát triển giống lúa chịu nhiệt và chịu hạn: Động từ hành động là "phát triển", mục tiêu giảm thiểu tác động của nhiệt độ tăng lên năng suất, thực hiện trong vòng 5 năm tới, do Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn chủ trì.

2. Cải thiện hệ thống tưới tiêu và quản lý nước: Hành động "nâng cấp" hệ thống tưới nhằm đảm bảo cung cấp nước ổn định trong mùa khô, giảm thiểu tác động của lượng mưa biến đổi, thực hiện trong 3-5 năm, do các địa phương phối hợp với Bộ Nông nghiệp.

3. Xây dựng chính sách hỗ trợ nông dân thích ứng với biến đổi khí hậu: Hành động "ban hành" các chính sách hỗ trợ tài chính, kỹ thuật và đào tạo, nhằm tăng khả năng thích ứng của người dân, triển khai ngay trong 2 năm tới, do Chính phủ và các tổ chức liên quan thực hiện.

4. Phát triển hệ thống cảnh báo sớm và quản lý rủi ro thiên tai: Hành động "triển khai" hệ thống cảnh báo nhằm giảm thiểu thiệt hại do bão, lũ và hạn hán, nâng cao khả năng ứng phó, thực hiện trong 3 năm, do Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp với các cơ quan liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà hoạch định chính sách: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu và phân tích giúp xây dựng chính sách thích ứng biến đổi khí hậu và đảm bảo an ninh lương thực.

2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế phát triển và môi trường: Tài liệu tham khảo về mô hình kinh tế lượng và mô phỏng tác động biến đổi khí hậu đến nông nghiệp.

3. Cơ quan quản lý nông nghiệp và phát triển nông thôn: Hỗ trợ trong việc thiết kế các chương trình phát triển giống cây trồng và quản lý tài nguyên nước.

4. Tổ chức phi chính phủ và các tổ chức quốc tế: Cung cấp cơ sở khoa học để triển khai các dự án hỗ trợ thích ứng biến đổi khí hậu và an ninh lương thực tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

1. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng như thế nào đến năng suất lúa ở Việt Nam?
   Nghiên cứu cho thấy nhiệt độ tăng 1% làm giảm năng suất lúa khoảng 0.45%, lượng mưa tăng 1% giảm 0.15%, do đó biến đổi khí hậu gây áp lực lớn lên sản xuất lúa.

2. Tại sao Đồng bằng sông Cửu Long được chọn làm vùng nghiên cứu chính?
   Vùng này chiếm khoảng 51% diện tích trồng lúa cả nước và đóng góp 90% lượng gạo xuất khẩu, đồng thời là vùng dễ bị tổn thương nhất do biến đổi khí hậu và nước biển dâng.

3. Các kịch bản khí hậu nào được sử dụng để dự báo an ninh lương thực đến 2030?
   Nghiên cứu sử dụng các kịch bản MORNE, IPSL-CM4 và GISS-ER, trong đó kịch bản IPSL-2030 dự báo thiếu hụt gạo, còn GISS-2030 và MORNE-2030 cho thấy thặng dư.

4. Chính sách nào được đề xuất để giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực?
   Bao gồm phát triển giống lúa chịu nhiệt, cải thiện hệ thống tưới tiêu, hỗ trợ nông dân thích ứng và xây dựng hệ thống cảnh báo sớm thiên tai.

5. Năng suất lúa có thể được cải thiện trong bối cảnh biến đổi khí hậu không?
   Có thể, thông qua áp dụng tiến bộ kỹ thuật, giống mới và quản lý tài nguyên hiệu quả, tuy nhiên cần có chính sách và đầu tư phù hợp để hỗ trợ nông dân.

Kết luận

• Biến đổi khí hậu đang gây áp lực giảm năng suất lúa tại Việt Nam, đặc biệt là ở Đồng bằng sông Cửu Long.
• Nhiệt độ tăng 1% làm giảm năng suất lúa 0.45%, lượng mưa tăng 1% giảm 0.15%, ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh lương thực.
• Dự báo đến năm 2030, Việt Nam có thể thiếu khoảng 4.2 triệu tấn gạo theo kịch bản IPSL-2030, trong khi các kịch bản khác vẫn duy trì thặng dư.
• Cần triển khai các chính sách phát triển giống lúa chịu hạn, cải thiện hệ thống tưới tiêu, hỗ trợ nông dân và xây dựng hệ thống cảnh báo thiên tai.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho các nhà hoạch định chính sách và các bên liên quan trong việc đảm bảo an ninh lương thực quốc gia trước tác động của biến đổi khí hậu.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng và thực thi các chính sách thích ứng biến đổi khí hậu, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và cập nhật dữ liệu để nâng cao hiệu quả quản lý an ninh lương thực.