Tổng quan nghiên cứu

Quá trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM) tại Việt Nam đã trở thành một trong những nhiệm vụ trọng tâm của công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Tính đến năm 2014, có khoảng 93,7% số xã trên toàn quốc hoàn thành việc phê duyệt quy hoạch xã nông thôn mới, với nhiều địa phương đã đạt và vượt các tiêu chí quốc gia về xây dựng nông thôn mới. Trong bối cảnh đó, sự tham gia của cộng đồng dân cư được xem là yếu tố then chốt quyết định hiệu quả và tính bền vững của quá trình này.

Luận văn tập trung nghiên cứu sự tham gia của cộng đồng vào quá trình xây dựng nông thôn mới tại thôn Tân Mỹ, xã Thụy Hương, huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội trong giai đoạn 2009-2014. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ vị thế, vai trò của cộng đồng trong XDNTM, phân tích động lực thúc đẩy sự tham gia và đánh giá mối quan hệ giữa các chủ thể liên quan trong tiến trình này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học để nâng cao hiệu quả huy động nguồn lực cộng đồng, đồng thời góp phần hoàn thiện chính sách phát triển nông thôn bền vững.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn tại thôn Tân Mỹ, một cộng đồng có đặc điểm kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp kết hợp với các nghề thủ công truyền thống như mộc dân dụng. Qua đó, luận văn đánh giá mức độ tham gia của người dân trong các hoạt động xây dựng hạ tầng, phát triển sản xuất, giám sát và quản lý các công trình nông thôn mới. Các chỉ số như thu nhập bình quân đầu người đạt khoảng 24 triệu đồng/năm và tỷ lệ hộ nghèo giảm còn khoảng 3% phản ánh những chuyển biến tích cực trong đời sống cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính để phân tích sự tham gia của cộng đồng trong XDNTM:

  1. Lý thuyết về sự tham gia của Arnstein: Mô hình "thang bậc tham gia" gồm tám mức độ từ không tham gia đến kiểm soát quyền lực, giúp đánh giá mức độ thực chất của sự tham gia cộng đồng trong quá trình ra quyết định và thực thi chính sách. Mô hình này nhấn mạnh sự trao quyền và vai trò chủ thể của người dân trong phát triển xã hội.

  2. Lý thuyết phát triển cộng đồng và năng lực tự quản: Tập trung vào năng lực tự quản của cộng đồng như một tiềm năng để phát triển bền vững, nhấn mạnh vai trò sáng kiến từ dưới lên và sự phối hợp giữa chính quyền với người dân nhằm giải quyết các vấn đề xã hội.

Các khái niệm chính được sử dụng bao gồm: nông thôn mới, cộng đồng, sự tham gia, năng lực tự quản, và phát triển bền vững. Khái niệm nông thôn mới được hiểu là một khu vực nông thôn có kết cấu hạ tầng hiện đại, sản xuất phát triển bền vững, đời sống vật chất và tinh thần được nâng cao, bảo vệ môi trường và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính chủ đạo kết hợp với thu thập số liệu thực địa. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm phỏng vấn sâu 30 người (05 cán bộ xã, thôn và 25 người dân đại diện các tầng lớp khác nhau), quan sát tham dự các hoạt động cộng đồng tại thôn Tân Mỹ, và thu thập tài liệu từ các văn bản chính quyền xã, huyện, thành phố liên quan đến XDNTM.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu phỏng vấn được chọn theo phương pháp có chủ đích nhằm đảm bảo đa chiều tiếng nói từ các chủ thể tham gia, bao gồm cán bộ quản lý và người dân trực tiếp tham gia các hoạt động xây dựng nông thôn mới.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung phỏng vấn, so sánh với dữ liệu thứ cấp và quan sát thực địa để đánh giá mức độ, hình thức và hiệu quả sự tham gia của cộng đồng. Các số liệu về thu nhập, tỷ lệ hộ nghèo, tỷ lệ lao động có việc làm được sử dụng để minh chứng cho kết quả nghiên cứu.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong vòng một tháng (từ 16/9/2015 đến 16/10/2015), tập trung vào giai đoạn xây dựng thí điểm mô hình nông thôn mới tại xã Thụy Hương (2009-2011) và các năm tiếp theo đến 2014.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ tham gia đa dạng và tích cực của cộng đồng: Người dân thôn Tân Mỹ tham gia vào nhiều hoạt động xây dựng nông thôn mới như thảo luận kế hoạch, tập huấn kỹ thuật, đóng góp nguồn lực và giám sát thực hiện dự án. Khoảng 85% người dân được khảo sát cho biết họ tham gia ít nhất một hoạt động liên quan đến XDNTM.

  2. Động lực thúc đẩy sự tham gia: Động lực chính bao gồm mong muốn nâng cao đời sống vật chất, cải thiện hạ tầng và môi trường sống, cũng như sự tin tưởng vào vai trò của chính quyền địa phương. Khoảng 70% người dân đánh giá sự hỗ trợ từ chính quyền và các tổ chức chính trị - xã hội là yếu tố quan trọng kích thích sự tham gia của họ.

  3. Vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội và chính quyền: Ban Quản lý chương trình xây dựng nông thôn mới xã Thụy Hương và các tiểu ban thôn đóng vai trò trung tâm trong điều phối, tuyên truyền và vận động người dân. Các tổ chức như Hội Nông dân, Hội Phụ nữ cũng góp phần nâng cao nhận thức và huy động nguồn lực cộng đồng.

  4. Kết quả phát triển kinh tế - xã hội: Thu nhập bình quân đầu người tại xã Thụy Hương tăng từ khoảng 9 triệu đồng năm 2009 lên 24 triệu đồng năm 2014; tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 4% xuống còn khoảng 3%. Hạ tầng giao thông, thủy lợi, điện nông thôn được cải thiện rõ rệt với hơn 87% đường giao thông xã được bê tông hóa hoặc trải nhựa.

Thảo luận kết quả

Sự tham gia của cộng đồng tại thôn Tân Mỹ không chỉ dừng lại ở mức độ tham dự mà đã tiến tới các mức độ cao hơn như hợp tác và kiểm soát trong một số lĩnh vực, phù hợp với mô hình thang bậc tham gia của Arnstein. Điều này cho thấy sự trao quyền và nâng cao năng lực tự quản của cộng đồng là yếu tố then chốt để đảm bảo tính bền vững của XDNTM.

So sánh với các nghiên cứu khác về XDNTM tại Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế như phong trào Mỗi làng, Một sản phẩm ở Nhật Bản hay Saemaul Undong ở Hàn Quốc, vai trò của người dân và chính quyền địa phương được khẳng định là nhân tố quyết định thành công. Tuy nhiên, tại Tân Mỹ vẫn còn tồn tại một số hạn chế như hiệu quả sử dụng nguồn lực chưa tối ưu, một số tiêu chí như tỷ lệ lao động có việc làm thường xuyên khó đánh giá chính xác do tính chất mùa vụ của nông nghiệp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia của người dân theo từng hoạt động, bảng so sánh thu nhập và tỷ lệ hộ nghèo qua các năm, cũng như sơ đồ ma trận vai trò của các bên liên quan trong XDNTM tại xã Thụy Hương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng năng lực cho cán bộ cơ sở và cộng đồng: Tổ chức các lớp tập huấn kỹ thuật, quản lý dự án và kỹ năng vận động cộng đồng nhằm nâng cao năng lực tự quản và sự chủ động của người dân. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do UBND xã phối hợp với các tổ chức chính trị - xã hội đảm nhận.

  2. Xây dựng cơ chế chính sách hỗ trợ phát triển sản xuất và mở rộng làng nghề: Ban hành các chính sách hỗ trợ về vốn, mặt bằng và kỹ thuật cho các hộ gia đình làm nghề mộc và các ngành nghề tiểu thủ công nghiệp, nhằm nâng cao thu nhập và tạo việc làm ổn định. Thời gian triển khai trong 3 năm, do UBND huyện và các sở ngành liên quan chủ trì.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, vận động sự tham gia của người dân: Đẩy mạnh các hoạt động truyền thông về lợi ích và vai trò của cộng đồng trong XDNTM, khuyến khích người dân tham gia giám sát và phản biện xã hội. Thực hiện liên tục, do Ban Quản lý chương trình xã và các tổ chức đoàn thể đảm nhiệm.

  4. Hoàn thiện và nâng cấp hạ tầng kỹ thuật nông thôn: Tiếp tục đầu tư nâng cấp hệ thống điện, giao thông nội đồng và các công trình thủy lợi để phục vụ sản xuất và sinh hoạt, đảm bảo tính bền vững và hiệu quả sử dụng. Kế hoạch thực hiện trong 5 năm, do UBND xã phối hợp với các đơn vị thi công và quản lý.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước ở cấp xã, huyện, thành phố: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển nông thôn mới phù hợp với đặc điểm địa phương, nâng cao hiệu quả huy động nguồn lực cộng đồng.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên ngành nhân học, xã hội học, phát triển nông thôn: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu định tính, phân tích vai trò cộng đồng trong phát triển nông thôn, đồng thời cung cấp dữ liệu thực tiễn phong phú.

  3. Các tổ chức chính trị - xã hội và tổ chức phi chính phủ hoạt động trong lĩnh vực phát triển cộng đồng: Thông tin về các hình thức tham gia, động lực và rào cản trong huy động cộng đồng giúp thiết kế các chương trình can thiệp hiệu quả.

  4. Người dân và các nhóm cộng đồng tại các địa phương khác: Tham khảo kinh nghiệm và bài học từ thôn Tân Mỹ để nâng cao nhận thức, phát huy vai trò chủ thể trong xây dựng nông thôn mới tại địa phương mình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Sự tham gia của cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới có ý nghĩa gì?
    Sự tham gia giúp nâng cao tính chủ động, trách nhiệm của người dân, đảm bảo các dự án phù hợp với nhu cầu thực tế và tăng tính bền vững. Ví dụ, tại Tân Mỹ, người dân tham gia giám sát giúp giảm thiểu sai sót trong thi công công trình.

  2. Các hình thức tham gia của cộng đồng thường gặp là gì?
    Bao gồm tham gia thảo luận kế hoạch, đóng góp nguồn lực (tiền, ngày công), tập huấn kỹ thuật, giám sát thực hiện và quản lý công trình. Tại Tân Mỹ, hơn 80% người dân tham gia ít nhất một hoạt động trong số này.

  3. Động lực nào thúc đẩy người dân tham gia xây dựng nông thôn mới?
    Động lực chính là mong muốn cải thiện đời sống vật chất, môi trường sống và niềm tin vào vai trò của chính quyền địa phương. Sự hỗ trợ từ các tổ chức chính trị - xã hội cũng là yếu tố quan trọng.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả sự tham gia của cộng đồng?
    Cần tăng cường đào tạo, truyền thông, xây dựng cơ chế khuyến khích và trao quyền cho người dân, đồng thời đảm bảo minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý dự án.

  5. Những thách thức lớn nhất trong huy động sự tham gia của cộng đồng là gì?
    Bao gồm hạn chế về năng lực quản lý, thiếu thông tin minh bạch, rào cản về nhận thức và thói quen truyền thống. Ví dụ, tại Tân Mỹ, việc đánh giá tỷ lệ lao động có việc làm thường xuyên còn khó khăn do tính chất mùa vụ của nông nghiệp.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ vai trò thiết yếu của cộng đồng trong quá trình xây dựng nông thôn mới tại thôn Tân Mỹ, góp phần nâng cao hiệu quả và tính bền vững của chương trình.
  • Sự tham gia của người dân đa dạng về hình thức và có tác động tích cực đến phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
  • Các tổ chức chính trị - xã hội và chính quyền địa phương đóng vai trò trung gian quan trọng trong huy động và điều phối cộng đồng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách phát triển nông thôn mới phù hợp với đặc điểm vùng ven đô.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực, cơ chế hỗ trợ và truyền thông để tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cấp chính quyền và tổ chức liên quan cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời nhân rộng mô hình thành công tại Tân Mỹ ra các địa phương khác nhằm thúc đẩy phát triển nông thôn bền vững.