Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của giáo dục hiện đại, việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử (DHLS) trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông. Theo khảo sát tại các trường trung học phổ thông (THPT) thành phố Thái Nguyên năm học 2019-2020, chỉ có khoảng 14% học sinh (HS) rất thích học lịch sử, trong khi 12,6% không thích môn học này do cảm thấy nội dung khô khan, khó nhớ. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các biện pháp sử dụng tài liệu văn học (TLVH) trong DHLS Việt Nam lớp 10 nhằm nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập của HS tại các trường THPT trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng sử dụng TLVH trong DHLS lớp 10 tại 4 trường THPT, với đối tượng là 20 giáo viên (GV) và 200 HS lớp 10. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tư duy, kỹ năng và thái độ tích cực của HS đối với môn lịch sử, đồng thời hỗ trợ GV trong việc lựa chọn và vận dụng TLVH phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức và giáo dục, cùng với đường lối của Đảng và tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục lịch sử. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết phát huy tính tích cực của HS trong dạy học: Theo B. Êxipốp, hiệu quả dạy học phụ thuộc vào sự kích thích hoạt động nhận thức và thực hành của HS do GV tạo nên. Việc sử dụng TLVH là một phương tiện kích thích sự hứng thú và tư duy sáng tạo của HS.

  • Lý thuyết tích hợp kiến thức liên môn: TS. Nguyễn Anh Dũng nhấn mạnh mối quan hệ chặt chẽ giữa các môn khoa học xã hội như lịch sử, văn học, địa lý, giáo dục công dân, giúp HS nhận thức sâu sắc hơn về xã hội và đời sống con người.

Các khái niệm chính bao gồm: tài liệu văn học, dạy học lịch sử, năng lực tư duy lịch sử, phương pháp dạy học tích cực, và phát triển phẩm chất, năng lực HS.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực tế tại 4 trường THPT thành phố Thái Nguyên trong năm học 2019-2020, với cỡ mẫu gồm 20 GV và 200 HS lớp 10. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường trên địa bàn.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích định tính: Nghiên cứu tài liệu giáo dục, tâm lý học, giáo dục lịch sử và chương trình SGK lớp 10 để xây dựng cơ sở lý luận.

  • Phân tích định lượng: Sử dụng thống kê toán học để xử lý số liệu khảo sát, đánh giá thực trạng sử dụng TLVH, thái độ HS và GV đối với việc sử dụng TLVH trong DHLS.

  • Thực nghiệm sư phạm: Soạn bài và tiến hành thực nghiệm các biện pháp sử dụng TLVH nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ đầu năm học 2019 đến giữa năm 2020, bao gồm giai đoạn khảo sát, phân tích dữ liệu, thực nghiệm và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thái độ học tập của HS đối với môn lịch sử: Khoảng 14% HS rất thích học lịch sử, 53,4% thái độ bình thường, 19,5% thích học, và 12,6% không thích do cảm thấy môn học khô khan, khó nhớ.

  2. Phương pháp học tập phổ biến của HS: 71,2% HS học thuộc vở ghi, 17,5% đọc SGK và làm bài tập, chỉ 1,3% kết hợp SGK với tài liệu tham khảo, trong khi 10% không chuẩn bị bài.

  3. Tần suất sử dụng TLVH của GV: 16,9% GV thường xuyên sử dụng TLVH, 49,7% thỉnh thoảng sử dụng, và 33,4% không sử dụng. HS cảm thấy thích thú khi GV sử dụng TLVH (65%), tuy nhiên vẫn còn 5% không quan tâm.

  4. Khó khăn trong sử dụng TLVH: 100% GV gặp khó khăn về thời gian, 60% thiếu nguồn TLVH và HS thiếu hợp tác, 20% lúng túng trong lựa chọn phương pháp dạy học.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc sử dụng TLVH trong DHLS tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên còn hạn chế, chủ yếu do thiếu thời gian và nguồn tài liệu phong phú. Việc HS chủ yếu học thuộc lòng và ít sử dụng tài liệu tham khảo phản ánh sự thụ động trong học tập, ảnh hưởng đến hiệu quả tiếp thu kiến thức lịch sử. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc tích hợp TLVH được khẳng định là phương pháp hiệu quả để kích thích tư duy, phát triển kỹ năng và thái độ tích cực của HS. Việc sử dụng TLVH giúp bài học lịch sử sinh động, gần gũi hơn, đồng thời phát huy tính tích cực và sáng tạo của HS. Các biểu đồ so sánh tỉ lệ sử dụng TLVH giữa các trường và nhóm GV có thể minh họa rõ nét sự khác biệt trong thực trạng sử dụng tài liệu này. Kết quả cũng cho thấy cần có sự đầu tư và hỗ trợ từ nhà trường và ngành giáo dục để khắc phục các khó khăn, nâng cao hiệu quả sử dụng TLVH trong DHLS.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về sử dụng TLVH: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về khai thác và vận dụng TLVH trong DHLS nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm của GV. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng, chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và cung cấp nguồn TLVH phong phú, đa dạng: Thiết lập thư viện số và kho tài liệu văn học phục vụ DHLS, bao gồm các tác phẩm văn học dân gian, hồi ký, thơ, truyện lịch sử phù hợp với chương trình lớp 10. Thời gian: 1 năm, chủ thể: các trường THPT và trung tâm học liệu.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học tích cực kết hợp TLVH: Khuyến khích GV áp dụng các hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, hoạt động ngoại khóa sử dụng TLVH để tăng cường sự tương tác và hứng thú học tập của HS. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học, chủ thể: GV và Ban giám hiệu nhà trường.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ lịch sử kết hợp TLVH nhằm tạo môi trường học tập sinh động, phát huy vai trò của gia đình và cộng đồng trong việc giáo dục lịch sử cho HS. Thời gian: liên tục, chủ thể: nhà trường, phụ huynh và các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên lịch sử THPT: Nhận được các biện pháp cụ thể để vận dụng TLVH hiệu quả trong giảng dạy, nâng cao chất lượng bài giảng và phát triển năng lực HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách hỗ trợ, đào tạo GV và phát triển nguồn tài liệu phục vụ DHLS.

  3. Sinh viên sư phạm ngành lịch sử: Tài liệu tham khảo quý giá giúp hiểu rõ mối quan hệ giữa văn học và lịch sử, cũng như phương pháp tích hợp TLVH trong dạy học.

  4. Nghiên cứu viên giáo dục và lịch sử: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và cơ sở lý luận để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học lịch sử.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử?
    Tài liệu văn học giúp minh họa sinh động các sự kiện lịch sử, kích thích hứng thú học tập và phát triển tư duy, kỹ năng phân tích của HS. Ví dụ, sử dụng "Hịch tướng sĩ" của Trần Hưng Đạo giúp HS cảm nhận sâu sắc tinh thần chiến đấu chống giặc ngoại xâm.

  2. Loại tài liệu văn học nào phù hợp cho lớp 10?
    Các loại tài liệu gồm văn học dân gian, hồi ký, thơ, truyện lịch sử và các tác phẩm văn học ra đời từ sự kiện lịch sử. Chẳng hạn, truyền thuyết "Thánh Gióng" minh họa cho cuộc kháng chiến chống ngoại xâm thời Văn Lang.

  3. GV gặp khó khăn gì khi sử dụng TLVH?
    Khó khăn chính là hạn chế về thời gian, thiếu nguồn tài liệu phong phú và sự hợp tác chưa cao của HS. 100% GV khảo sát cho biết thời gian là trở ngại lớn nhất.

  4. Làm thế nào để HS phát huy tính tích cực khi học lịch sử qua TLVH?
    GV nên tổ chức các hoạt động thảo luận, phân tích, đóng vai dựa trên TLVH để HS chủ động tìm hiểu, đánh giá và liên hệ thực tế, từ đó phát triển tư duy độc lập và sáng tạo.

  5. Vai trò của TLVH trong việc giáo dục thái độ và phẩm chất HS?
    TLVH giúp HS hình thành thái độ yêu nước, tự hào dân tộc và phát triển nhân cách thông qua việc cảm nhận sâu sắc các giá trị lịch sử và văn hóa. Ví dụ, ca dao về sự kiện Tây Sơn giúp HS hiểu và trân trọng tinh thần đấu tranh của dân tộc.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định vai trò quan trọng của TLVH trong việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử lớp 10 tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên.
  • Thực trạng sử dụng TLVH còn hạn chế do nhiều nguyên nhân như thiếu thời gian, nguồn tài liệu và kỹ năng vận dụng của GV.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm tăng cường đào tạo GV, phát triển nguồn tài liệu và đổi mới phương pháp dạy học tích cực kết hợp TLVH.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả trong việc nâng cao hứng thú và năng lực học tập của HS.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm triển khai rộng rãi các biện pháp, xây dựng kho tài liệu số và tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội để phát huy tối đa hiệu quả sử dụng TLVH trong DHLS.

Hãy áp dụng những giải pháp này để góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực HS.