Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông Việt Nam, việc nâng cao chất lượng kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực người học trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, mặc dù đã có nhiều cải tiến trong kiểm tra, đánh giá, nhưng thực trạng vẫn còn nhiều hạn chế như đánh giá chủ yếu dựa trên việc tái hiện kiến thức, thiếu khách quan và chưa phát huy được năng lực vận dụng sáng tạo của học sinh. Đặc biệt, trong môn Lịch sử, việc xây dựng và sử dụng các dạng câu hỏi phù hợp để phát triển năng lực học sinh còn chưa được quan tâm đúng mức.

Chương trình đánh giá học sinh quốc tế PISA do OECD xây dựng và điều phối là một mô hình đánh giá năng lực học sinh phổ thông có uy tín, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức trong các tình huống thực tiễn. Việc vận dụng bộ câu hỏi theo định hướng PISA trong dạy học Lịch sử Việt Nam thời kỳ 1954 – 1975 tại các trường Trung học phổ thông (THPT) nhằm đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử là mục tiêu trọng tâm của nghiên cứu này.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi PISA trong dạy học phần Lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954 – 1975 theo chương trình chuẩn tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Mục tiêu cụ thể là phát triển bộ câu hỏi đánh giá năng lực học sinh theo các mức độ nhận thức khác nhau, đồng thời khảo sát thực trạng hiểu biết và vận dụng PISA của giáo viên và học sinh, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên, nhà quản lý giáo dục trong việc đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử phổ thông, đồng thời hỗ trợ hội nhập giáo dục quốc tế thông qua việc áp dụng các tiêu chuẩn đánh giá tiên tiến.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết giáo dục hiện đại và mô hình đánh giá năng lực học sinh, trong đó có:

  • Lý thuyết kiến tạo của J. Piaget: Nhấn mạnh vai trò chủ động của người học trong việc xây dựng kiến thức thông qua hoạt động nhận thức và tương tác xã hội.
  • Lý thuyết sư phạm tương tác: Tập trung vào việc giáo viên tổ chức các hoạt động tương tác nhằm kích hoạt tư duy và phát triển năng lực học sinh.
  • Mô hình đánh giá năng lực theo PISA: Đánh giá năng lực vận dụng kiến thức trong các tình huống thực tiễn, bao gồm các mức độ từ nhận biết, hiểu, vận dụng đến phân tích, đánh giá và sáng tạo.
  • Khái niệm năng lực và đánh giá năng lực: Năng lực được hiểu là khả năng làm chủ kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện thành công nhiệm vụ trong thực tiễn; đánh giá năng lực là quá trình tìm kiếm minh chứng về việc học sinh thực hiện thành công các sản phẩm học tập.

Các khái niệm chính bao gồm: câu hỏi PISA, năng lực học sinh, kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực, câu hỏi mở, câu hỏi trắc nghiệm khách quan, mã hóa câu trả lời.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu, công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về kiểm tra đánh giá, PISA, dạy học lịch sử và xây dựng câu hỏi.
  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: Thu thập dữ liệu qua phiếu điều tra và phỏng vấn 42 giáo viên và 183 học sinh tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh nhằm đánh giá mức độ hiểu biết và vận dụng PISA trong dạy học lịch sử.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện xây dựng bộ câu hỏi theo định hướng PISA và áp dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam thời kỳ 1954 – 1975 tại các lớp 12 THPT để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của bộ câu hỏi.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 42 giáo viên và 183 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng tại địa phương. Phân tích dữ liệu sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích định tính từ phỏng vấn.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2014 đến 2015, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng bộ câu hỏi, thực nghiệm sư phạm và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ hiểu biết và vận dụng PISA của giáo viên còn hạn chế: 59,5% giáo viên đã nghe về PISA nhưng chưa hiểu rõ, 19% chưa biết, chỉ 16,7% thỉnh thoảng vận dụng và 4,8% thường xuyên vận dụng trong dạy học lịch sử. Điều này cho thấy cần tăng cường bồi dưỡng và tập huấn cho giáo viên về PISA.

  2. Sử dụng các dạng câu hỏi PISA chưa đa dạng và phổ biến: Giáo viên chủ yếu sử dụng câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn (100%), câu hỏi đóng (100%) và câu hỏi Có – Không, Đúng – Sai (64,7%). Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời ngắn được sử dụng phổ biến (88,9%), trong khi câu hỏi mở trả lời dài ít được sử dụng (9,8%). Học sinh được tiếp xúc nhiều nhất với câu hỏi đóng (100%) và trắc nghiệm khách quan (45,1%), còn câu hỏi mở ít được sử dụng.

  3. Ý nghĩa của câu hỏi PISA được thừa nhận: Giáo viên và học sinh đều đánh giá câu hỏi PISA giúp tích cực hóa hoạt động nhận thức, tăng hứng thú học tập, phát triển khả năng vận dụng kiến thức và tư duy phản biện. 66,1% học sinh thấy các dạng câu hỏi PISA thú vị, 80,3% cho rằng giúp rèn luyện khả năng phân tích, lập luận.

  4. Khó khăn trong xây dựng và trả lời câu hỏi PISA: 92,9% giáo viên gặp khó khăn do thiếu hướng dẫn kỹ thuật xây dựng câu hỏi, 69% cho rằng soạn câu hỏi và chấm điểm tốn nhiều thời gian. Học sinh gặp khó khăn về thời gian làm bài (84,3%), chưa biết cách trả lời câu hỏi mở (42,7%) và kiến thức ngoài sách giáo khoa rộng (39,3%).

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát phản ánh thực trạng chung của nhiều trường THPT trong việc đổi mới kiểm tra, đánh giá theo định hướng năng lực. Mức độ hiểu biết và vận dụng PISA của giáo viên còn thấp do hạn chế về tập huấn chuyên sâu và tài liệu hướng dẫn cụ thể. Việc sử dụng các dạng câu hỏi chủ yếu vẫn theo phương pháp truyền thống, chưa khai thác hết tiềm năng của câu hỏi mở và các dạng câu hỏi đa dạng theo chuẩn quốc tế.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy, việc áp dụng PISA trong dạy học lịch sử còn mới mẻ và cần được đầu tư bài bản hơn. Việc xây dựng bộ câu hỏi theo định hướng PISA không chỉ giúp đánh giá chính xác năng lực vận dụng kiến thức của học sinh mà còn góp phần phát triển tư duy phản biện, sáng tạo – những kỹ năng thiết yếu trong giáo dục hiện đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên hiểu biết và vận dụng PISA, bảng phân phối mức độ sử dụng các dạng câu hỏi PISA của giáo viên và học sinh, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu đổi mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về PISA cho giáo viên lịch sử: Tập trung nâng cao nhận thức, kỹ năng xây dựng và sử dụng câu hỏi theo định hướng PISA, đảm bảo mỗi giáo viên có khả năng thiết kế câu hỏi đa dạng, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực học sinh. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng, chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Biên soạn và phát hành tài liệu hướng dẫn xây dựng câu hỏi PISA môn Lịch sử: Tài liệu cần cụ thể, dễ hiểu, có ví dụ minh họa và quy trình mã hóa câu trả lời theo chuẩn quốc tế, giúp giáo viên áp dụng hiệu quả. Thời gian: 3 tháng, chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục và các chuyên gia giáo dục.

  3. Xây dựng ngân hàng câu hỏi PISA môn Lịch sử Việt Nam thời kỳ 1954 – 1975: Tạo nguồn câu hỏi chuẩn hóa, đa dạng về mức độ và hình thức, phục vụ cho việc kiểm tra, đánh giá thường xuyên và định kỳ tại các trường THPT. Thời gian: 1 năm, chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học.

  4. Tăng cường thực nghiệm sư phạm và đánh giá hiệu quả sử dụng bộ câu hỏi PISA: Thực hiện tại các trường THPT đại diện để thu thập phản hồi, điều chỉnh và hoàn thiện bộ câu hỏi, đồng thời nâng cao năng lực giáo viên và học sinh trong việc vận dụng. Thời gian: 1 năm, chủ thể: Các trường đại học sư phạm và Sở Giáo dục.

  5. Khuyến khích học sinh làm quen và luyện tập với các dạng câu hỏi PISA: Tổ chức các buổi học ngoại khóa, câu lạc bộ học tập nhằm phát triển kỹ năng tư duy phản biện, sáng tạo và vận dụng kiến thức lịch sử vào thực tiễn. Thời gian: liên tục trong năm học, chủ thể: Giáo viên và Ban giám hiệu các trường THPT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy môn Lịch sử tại các trường THPT: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng xây dựng và sử dụng câu hỏi kiểm tra đánh giá theo định hướng năng lực, từ đó đổi mới phương pháp dạy học, tăng hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên ngành Sư phạm Lịch sử và các ngành liên quan: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ về phương pháp xây dựng câu hỏi PISA, áp dụng trong quá trình học tập và thực tập sư phạm, chuẩn bị cho công tác giảng dạy tương lai.

  3. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn tại Sở Giáo dục và Đào tạo: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, tổ chức tập huấn, biên soạn tài liệu và triển khai đổi mới kiểm tra, đánh giá theo chuẩn quốc tế trong giáo dục phổ thông.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình đào tạo: Tham khảo để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới kiểm tra đánh giá, xây dựng ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa và áp dụng các mô hình đánh giá năng lực tiên tiến trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. PISA là gì và tại sao nên áp dụng trong dạy học lịch sử?
    PISA là chương trình đánh giá học sinh quốc tế do OECD xây dựng, tập trung đánh giá năng lực vận dụng kiến thức trong các tình huống thực tiễn. Áp dụng PISA trong dạy học lịch sử giúp phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức của học sinh, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục hiện nay.

  2. Bộ câu hỏi PISA khác gì so với câu hỏi truyền thống?
    Câu hỏi PISA đa dạng về hình thức, có phần dẫn dữ liệu thực tế, đánh giá nhiều mức độ năng lực từ nhận biết đến sáng tạo, sử dụng mã hóa câu trả lời để đánh giá chính xác hơn. Trong khi câu hỏi truyền thống thường tập trung vào việc nhớ và hiểu kiến thức, ít đánh giá kỹ năng vận dụng.

  3. Làm thế nào để giáo viên xây dựng câu hỏi theo định hướng PISA?
    Giáo viên cần nắm vững mục tiêu dạy học, lựa chọn nội dung trọng tâm, xây dựng phần dẫn hấp dẫn, đa dạng hóa dạng câu hỏi (trắc nghiệm, mở, đóng), mã hóa câu trả lời theo chuẩn PISA và tập trung đánh giá năng lực vận dụng, phân tích, đánh giá của học sinh.

  4. Học sinh gặp khó khăn gì khi làm bài kiểm tra theo định hướng PISA?
    Học sinh thường gặp khó khăn về thời gian làm bài, chưa quen với dạng câu hỏi mở đòi hỏi trả lời sáng tạo, kiến thức ngoài sách giáo khoa rộng và kỹ năng trình bày ý kiến cá nhân còn hạn chế. Cần có hướng dẫn và luyện tập thường xuyên để khắc phục.

  5. Làm sao để nâng cao hiệu quả sử dụng bộ câu hỏi PISA trong trường THPT?
    Cần tổ chức tập huấn chuyên sâu cho giáo viên, xây dựng ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa, tăng cường thực nghiệm sư phạm, phát triển tài liệu hướng dẫn, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh luyện tập và phát triển kỹ năng tư duy phản biện.

Kết luận

  • Việc xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi theo định hướng PISA trong dạy học Lịch sử Việt Nam thời kỳ 1954 – 1975 tại trường THPT là cần thiết và phù hợp với xu thế đổi mới kiểm tra, đánh giá giáo dục phổ thông hiện nay.
  • Thực trạng cho thấy giáo viên và học sinh còn hạn chế trong hiểu biết và vận dụng PISA, đặc biệt là kỹ thuật xây dựng câu hỏi và mã hóa đáp án.
  • Bộ câu hỏi PISA giúp phát triển năng lực vận dụng kiến thức, tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh, đồng thời tạo hứng thú học tập môn Lịch sử.
  • Cần có các giải pháp đồng bộ như tập huấn giáo viên, biên soạn tài liệu hướng dẫn, xây dựng ngân hàng câu hỏi và thực nghiệm sư phạm để nâng cao hiệu quả áp dụng.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho đổi mới kiểm tra, đánh giá trong dạy học lịch sử, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông và hội nhập quốc tế.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần chủ động tiếp cận, học hỏi và áp dụng bộ câu hỏi PISA trong dạy học lịch sử để nâng cao năng lực học sinh, đồng thời phối hợp nghiên cứu mở rộng phạm vi và nội dung áp dụng trong các môn học khác.