Nghiên cứu sự thay thế ngữ pháp trong văn kể tiếng Anh và bản dịch sang tiếng Việt

• Tác giả: Nong Van Hai
• Trường học: Vietnam National University, Hanoi University of Languages and International Studies
• Chuyên ngành: English Linguistics
• Đề tài: Substitution As A Grammatical Cohesive Device In English Narrative In Comparison With Its Translation Into Vietnamese
• Loại tài liệu: Thesis
• Năm xuất bản: 2011
• Địa điểm: Hanoi

• DECLARATION
• LIST OF TABLES AND FIGURES
• 1. CHAPTER 1: THEORETICAL BACKGROUND
• 1.1. The Concept of Discourse
• 1.2. Spoken and written discourse
• 1.3. Narrative Discourse
• 1.4. Discourse Analysis
• 1.5. The concept of cohesion
• 1.6. Coherence
• 2. CHAPTER 2: ANALYSIS OF SUBSTITUTION AS A DEVICE OF GRAMMATICAL COHESION IN ENGLISH NARRATIVE IN COMPARISON WITH ITS VIETNAMESE TRANSLATED VERSION
• 2.1. English Substitution Devices
• 2.2. Vietnamese Solutions to the English Substitution Devices
• PART A: INTRODUCTION
• 0.1. Aims of the Study
• 0.2. Scope of the Study
• 0.3. Methods of the Study
• 0.4. Design of the Study
• REFERENCES

I. Giới thiệu

Bài viết này tập trung vào việc phân tích ngữ pháp tiếng Anh và ngữ pháp tiếng Việt trong văn kể, đặc biệt là việc sử dụng phép thế như một phương tiện liên kết ngữ pháp. Thay thế ngữ pháp là một khía cạnh quan trọng trong việc tạo ra sự liên kết trong văn bản, giúp người đọc dễ dàng theo dõi mạch truyện. Nghiên cứu này không chỉ cung cấp cái nhìn tổng quan về ngữ pháp mà còn chỉ ra sự khác biệt trong cách sử dụng phép thế giữa hai ngôn ngữ. Việc so sánh này có thể giúp các nhà nghiên cứu và người dịch hiểu rõ hơn về cách thức mà ngữ nghĩa được truyền tải qua các cấu trúc ngữ pháp khác nhau.

1.1. Mục tiêu nghiên cứu

Mục tiêu chính của nghiên cứu là phân tích cách thức mà phép thế được sử dụng trong văn kể tiếng Anh và cách thức tương ứng trong bản dịch tiếng Việt. Nghiên cứu sẽ xem xét các chiến lược dịch thuật mà các dịch giả áp dụng để chuyển đổi phép thế từ văn bản tiếng Anh sang tiếng Việt. Điều này rất quan trọng vì sự khác biệt giữa hai ngôn ngữ có thể dẫn đến những khó khăn trong việc duy trì sự liên kết và mạch lạc trong văn bản dịch. Nghiên cứu cũng sẽ tìm hiểu các vấn đề chính mà dịch giả có thể gặp phải khi sử dụng phép thế trong quá trình dịch thuật.

II. Cơ sở lý thuyết

Chương này sẽ cung cấp cái nhìn tổng quan về các khái niệm cơ bản liên quan đến văn học và ngữ pháp. Đặc biệt, khái niệm về cohesion (sự liên kết) và coherence (sự mạch lạc) sẽ được làm rõ. Theo Halliday và Hasan (1976), sự liên kết ngữ pháp bao gồm các thiết bị như tham chiếu, phép thế, ellipsis và liên từ. Nghiên cứu sẽ tập trung vào phép thế như một thiết bị liên kết ngữ pháp trong văn kể tiếng Anh và cách thức mà nó được chuyển đổi sang tiếng Việt. Sự khác biệt trong cấu trúc ngữ pháp giữa hai ngôn ngữ có thể tạo ra những thách thức cho dịch giả trong việc duy trì sự liên kết và mạch lạc trong văn bản dịch.

2.1. Khái niệm về sự liên kết

Sự liên kết được định nghĩa là mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các phần khác nhau của một văn bản. Halliday và Hasan (1976) cho rằng sự liên kết thường xảy ra khi việc giải thích một số yếu tố trong diễn ngôn phụ thuộc vào yếu tố khác. Điều này có nghĩa là các thiết bị liên kết như phép thế không chỉ đơn thuần là thay thế từ mà còn tạo ra mối liên hệ giữa các phần của văn bản. Nghiên cứu sẽ phân tích cách thức mà các thiết bị này được sử dụng trong văn kể tiếng Anh và cách thức tương ứng trong bản dịch tiếng Việt, từ đó chỉ ra những khác biệt và tương đồng trong cách thức mà hai ngôn ngữ này sử dụng phép thế.

III. Phân tích và so sánh

Phân tích sẽ tập trung vào việc so sánh cách thức mà phép thế được sử dụng trong văn kể tiếng Anh và bản dịch tiếng Việt. Nghiên cứu sẽ chỉ ra rằng mặc dù cả hai ngôn ngữ đều sử dụng phép thế như một thiết bị liên kết, nhưng cách thức và tần suất sử dụng có thể khác nhau. Điều này có thể dẫn đến những thay đổi trong ngữ nghĩa và cấu trúc câu khi dịch. Việc hiểu rõ những khác biệt này không chỉ giúp cải thiện kỹ năng dịch thuật mà còn nâng cao khả năng hiểu biết về văn học và ngữ pháp của cả hai ngôn ngữ.

3.1. Các chiến lược dịch thuật

Nghiên cứu sẽ phân tích các chiến lược mà dịch giả sử dụng để chuyển đổi phép thế từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Các chiến lược này có thể bao gồm việc thay thế bằng các từ tương đương, điều chỉnh cấu trúc câu hoặc thậm chí là thay đổi ngữ nghĩa để phù hợp với ngữ cảnh văn hóa. Việc áp dụng các chiến lược này không chỉ giúp duy trì sự liên kết trong văn bản mà còn đảm bảo rằng thông điệp gốc được truyền tải một cách chính xác và tự nhiên trong ngôn ngữ đích.

IV. Kết luận

Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng phép thế là một thiết bị liên kết ngữ pháp quan trọng trong văn kể tiếng Anh và bản dịch tiếng Việt. Sự khác biệt trong cách sử dụng phép thế giữa hai ngôn ngữ có thể tạo ra những thách thức cho dịch giả, nhưng cũng mở ra cơ hội để cải thiện kỹ năng dịch thuật. Việc hiểu rõ về ngữ pháp và văn học của cả hai ngôn ngữ sẽ giúp các nhà nghiên cứu và dịch giả có cái nhìn sâu sắc hơn về cách thức mà ngữ nghĩa được truyền tải qua các cấu trúc ngữ pháp khác nhau.

4.1. Giá trị thực tiễn

Nghiên cứu này không chỉ có giá trị trong lĩnh vực ngôn ngữ học mà còn có thể áp dụng trong việc giảng dạy và học tập ngôn ngữ. Việc hiểu rõ về phép thế và sự liên kết ngữ pháp sẽ giúp người học cải thiện khả năng viết và dịch thuật của mình. Hơn nữa, nghiên cứu cũng có thể cung cấp những thông tin hữu ích cho các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực văn học và ngữ pháp, từ đó thúc đẩy sự phát triển của các nghiên cứu tiếp theo.

Tổng quan nghiên cứu

Trong lĩnh vực ngôn ngữ học ứng dụng, phân tích diễn ngôn đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu cách ngôn ngữ được sử dụng trong văn bản nói và viết. Theo báo cáo của ngành, sự phát triển của phân tích diễn ngôn đã góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy ngoại ngữ, đặc biệt trong việc truyền đạt thông tin một cách mạch lạc và liên kết. Luận văn tập trung nghiên cứu phép thế (substitution) như một phương tiện liên kết ngữ pháp trong văn bản tự sự tiếng Anh và so sánh với bản dịch tiếng Việt, dựa trên tác phẩm văn học nổi tiếng “Pride and Prejudice” của Jane Austen. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 121.000 từ trong bản gốc tiếng Anh và 141.000 từ trong bản dịch tiếng Việt, được thu thập từ các nguồn trực tuyến. Mục tiêu chính là phân tích định lượng và định tính các biến đổi về phép thế trong quá trình dịch thuật, đồng thời đề xuất các giải pháp dịch phù hợp nhằm duy trì tính liên kết và mạch lạc của văn bản. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ giáo viên, học viên ngoại ngữ và dịch giả hiểu rõ hơn về các thiết bị liên kết ngữ pháp, từ đó nâng cao chất lượng dịch thuật và giảng dạy.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết của Halliday và Hasan (1976) về các thiết bị liên kết trong văn bản, trong đó phép thế (substitution) được xem là một trong bốn loại liên kết ngữ pháp cùng với tham chiếu (reference), lược bỏ (ellipsis) và liên từ (conjunction). Phép thế được phân thành ba loại chính: phép thế danh từ (nominal substitution), phép thế động từ (verbal substitution) và phép thế mệnh đề (clausal substitution). Ngoài ra, khung lý thuyết còn bao gồm các khái niệm về diễn ngôn, sự liên kết (cohesion) và mạch lạc (coherence), cũng như các đặc điểm của văn bản tự sự và dịch thuật. Các khái niệm này giúp làm rõ cách thức các thiết bị liên kết được sử dụng để tạo nên sự thống nhất trong văn bản và những thách thức khi chuyển đổi giữa hai ngôn ngữ có cấu trúc khác biệt như tiếng Anh và tiếng Việt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng hai bộ dữ liệu văn học (corpus) gồm bản gốc tiếng Anh và bản dịch tiếng Việt của tác phẩm “Pride and Prejudice”. Cỡ mẫu gồm 121.000 từ tiếng Anh và 141.000 từ tiếng Việt, được chọn theo phương pháp thuận tiện từ các nguồn trực tuyến. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng cách kết hợp phương pháp định lượng và định tính. Đầu tiên, các thiết bị phép thế trong văn bản tiếng Anh được xác định và thống kê bằng phần mềm concordance AntConc 3. Tiếp theo, các biểu hiện tương đương trong bản dịch tiếng Việt được tìm kiếm và phân tích chi tiết. Quá trình phân tích tập trung vào việc so sánh tần suất, loại phép thế và các giải pháp dịch được áp dụng nhằm duy trì tính liên kết ngữ pháp trong bản dịch. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng một năm, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tần suất và loại phép thế trong văn bản tiếng Anh: Tổng cộng có 131 trường hợp phép thế được phát hiện trong bản gốc, tương đương khoảng 1,07 lần trên 1.000 từ. Trong đó, phép thế mệnh đề chiếm tỷ lệ cao nhất với 49%, tiếp theo là phép thế danh từ (26%) và phép thế động từ (24%). Ví dụ, từ “so” được sử dụng phổ biến nhất trong phép thế mệnh đề, còn “do” là từ thay thế phổ biến trong phép thế động từ.

2. Giải pháp dịch trong bản tiếng Việt: Trong bản dịch, chỉ có 32 trường hợp phép thế được sử dụng, chiếm tỷ lệ thấp hơn nhiều so với bản gốc. Thay vào đó, ellipsis (lược bỏ) là thiết bị liên kết ngữ pháp được sử dụng phổ biến nhất với 70 trường hợp, chiếm hơn 59% tổng số thiết bị liên kết được phát hiện. Các giải pháp khác bao gồm tham chiếu (16 trường hợp) và đồng nghĩa từ vựng (7 trường hợp).

3. Sự khác biệt về thiết bị liên kết giữa hai ngôn ngữ: Tiếng Anh có xu hướng sử dụng phép thế để tránh lặp lại từ ngữ, trong khi tiếng Việt ưu tiên ellipsis do đặc điểm ngữ pháp như việc chủ ngữ thường được ẩn trong động từ và sự hiện diện của các dấu hiệu giống giống giới tính trong danh từ và tính từ giúp xác định ngữ nghĩa rõ ràng hơn.

4. Ảnh hưởng của sự khác biệt ngôn ngữ đến dịch thuật: Việc chuyển đổi từ phép thế trong tiếng Anh sang ellipsis trong tiếng Việt làm thay đổi kết cấu văn bản, khiến bản dịch có kết cấu “lỏng” hơn so với bản gốc. Điều này phản ánh sự khác biệt về tính chặt chẽ ngữ pháp giữa hai ngôn ngữ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự khác biệt này bắt nguồn từ đặc điểm ngữ pháp riêng biệt của tiếng Anh và tiếng Việt. Tiếng Anh yêu cầu chủ ngữ rõ ràng trong mọi câu, do đó cần sử dụng phép thế để tránh lặp lại và duy trì tính liên kết. Ngược lại, tiếng Việt có thể ẩn chủ ngữ trong động từ và sử dụng các dấu hiệu ngữ pháp khác để xác định ngữ nghĩa, nên ellipsis được ưu tiên hơn. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về sự dịch chuyển liên kết trong dịch thuật, cho thấy sự thay đổi về mức độ rõ ràng và ý nghĩa của văn bản dịch. Việc sử dụng ellipsis thay cho phép thế làm thay đổi kết cấu văn bản, ảnh hưởng đến phong cách và độ “đậm đặc” của văn bản dịch. Các biểu đồ tần suất và bảng so sánh chi tiết trong luận văn minh họa rõ ràng sự khác biệt này, giúp người đọc dễ dàng hình dung sự chuyển đổi thiết bị liên kết giữa hai ngôn ngữ.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo về thiết bị liên kết ngữ pháp cho dịch giả: Tổ chức các khóa học chuyên sâu về phép thế, ellipsis và các thiết bị liên kết khác nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng dịch thuật, đặc biệt trong lĩnh vực văn học. Mục tiêu đạt được trong vòng 6 tháng, do các trung tâm đào tạo ngôn ngữ và dịch thuật thực hiện.

2. Phát triển công cụ hỗ trợ dịch thuật tự động nhận diện và đề xuất giải pháp liên kết: Áp dụng công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên để xây dựng phần mềm giúp dịch giả nhận biết các thiết bị liên kết trong văn bản nguồn và đề xuất giải pháp dịch phù hợp, giảm thiểu sai sót và tăng tính mạch lạc. Thời gian phát triển dự kiến 12 tháng, do các nhóm nghiên cứu công nghệ ngôn ngữ đảm nhiệm.

3. Xây dựng bộ tài liệu tham khảo về dịch thuật liên kết ngữ pháp tiếng Anh - tiếng Việt: Biên soạn các ví dụ minh họa, phân tích chi tiết các trường hợp dịch chuyển liên kết và giải pháp dịch hiệu quả, phục vụ cho giảng dạy và nghiên cứu. Dự kiến hoàn thành trong 9 tháng, do các viện nghiên cứu ngôn ngữ phối hợp thực hiện.

4. Khuyến khích nghiên cứu mở rộng trên các thể loại văn bản khác: Thực hiện các nghiên cứu bổ sung với các thể loại văn bản phi văn học, nhằm kiểm chứng và mở rộng kết quả hiện tại, góp phần hoàn thiện lý thuyết dịch thuật liên kết. Thời gian nghiên cứu kéo dài 18 tháng, do các trường đại học và viện nghiên cứu ngôn ngữ chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên và học viên ngoại ngữ: Luận văn cung cấp kiến thức sâu sắc về thiết bị liên kết ngữ pháp, giúp nâng cao kỹ năng đọc hiểu và dịch thuật, đặc biệt trong lĩnh vực văn học.

2. Dịch giả và biên tập viên: Các phân tích chi tiết về phép thế và giải pháp dịch giúp cải thiện chất lượng bản dịch, giảm thiểu sai sót về liên kết và mạch lạc.

3. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phân tích diễn ngôn, liên kết ngữ pháp và dịch thuật, hỗ trợ phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

4. Nhà phát triển công nghệ ngôn ngữ: Các dữ liệu và phân tích trong luận văn có thể được ứng dụng để xây dựng các công cụ hỗ trợ dịch thuật tự động và xử lý ngôn ngữ tự nhiên.

Câu hỏi thường gặp

1. Phép thế là gì và tại sao nó quan trọng trong văn bản tự sự?
   Phép thế là việc sử dụng từ hoặc cụm từ thay thế cho một thành phần đã được nhắc đến nhằm tránh lặp lại. Nó giúp văn bản ngắn gọn, mạch lạc và dễ hiểu hơn. Ví dụ, trong câu “I have a book. I like this one,” từ “one” là phép thế thay cho “book”.

2. Tại sao tiếng Việt thường dùng ellipsis thay vì phép thế như tiếng Anh?
   Tiếng Việt có đặc điểm ngữ pháp cho phép ẩn chủ ngữ và các thành phần khác trong câu, nên ellipsis (lược bỏ) được sử dụng phổ biến để tránh lặp lại mà vẫn giữ được ý nghĩa rõ ràng, khác với tiếng Anh yêu cầu chủ ngữ rõ ràng.

3. Phép thế mệnh đề (clausal substitution) thường được sử dụng như thế nào trong tiếng Anh?
   Phép thế mệnh đề thường dùng các từ như “so”, “not” để thay thế cho cả một mệnh đề trước đó, giúp tránh lặp lại và làm câu văn ngắn gọn hơn. Ví dụ: “Is it raining?” – “I think so.”

4. Các giải pháp dịch thay thế phép thế trong tiếng Việt là gì?
   Ngoài ellipsis, dịch giả còn sử dụng tham chiếu, đồng nghĩa từ vựng và kỹ thuật dịch như giảm thiểu (reduction) hoặc diễn giải lại (reformulation) để duy trì tính liên kết và mạch lạc trong bản dịch.

5. Nghiên cứu này có thể áp dụng như thế nào trong giảng dạy ngoại ngữ?
   Giúp giáo viên và học viên hiểu rõ hơn về cách sử dụng các thiết bị liên kết ngữ pháp trong tiếng Anh và tiếng Việt, từ đó nâng cao kỹ năng đọc hiểu, viết và dịch thuật, đặc biệt trong các văn bản tự sự và văn học.

Kết luận

• Phép thế là thiết bị liên kết ngữ pháp quan trọng trong văn bản tự sự tiếng Anh, với tần suất sử dụng khoảng 1,07 lần trên 1.000 từ, trong đó phép thế mệnh đề chiếm ưu thế.
• Bản dịch tiếng Việt thường sử dụng ellipsis thay cho phép thế, làm thay đổi kết cấu và độ “đậm đặc” của văn bản dịch.
• Sự khác biệt này phản ánh đặc điểm ngữ pháp và văn hóa ngôn ngữ riêng biệt giữa tiếng Anh và tiếng Việt.
• Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ các thách thức trong dịch thuật liên kết và đề xuất các giải pháp dịch phù hợp.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu trên các thể loại văn bản khác và phát triển công cụ hỗ trợ dịch thuật dựa trên các phát hiện này.

Hành động khuyến nghị: Các nhà nghiên cứu, dịch giả và giảng viên nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dịch thuật và giảng dạy, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng nhằm hoàn thiện lý thuyết và thực tiễn dịch thuật liên kết.