Đối Chiếu Ẩn Dụ Ý Niệm Về “Vui Mừng” Và “Tức Giận” Trong Tiếng Nhật Và Tiếng Việt

• Tác giả: Nghiêm Hồng Vân
• Người hướng dẫn: GS. Nguyễn Văn Hiệp
• Trường học: Viện Hàn Lâm Khoa Học Xã Hội Việt Nam
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh – đối chiếu
• Đề tài: Đối Chiếu Ẩn Dụ Ý Niệm Về “Vui Mừng” Và “Tức Giận” Trong Tiếng Nhật Và Tiếng Việt
• Loại tài liệu: luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT
• 1.1. Tổng quan về đề tài nghiên cứu
• 1.2. Tình hình nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm
• 1.3. Tình hình nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm biểu đạt cảm xúc
• 1.4. Cơ sở lí thuyết liên quan đến đề tài
• 1.5. Một số khái niệm liên quan
• 1.6. Những vấn đề về ẩn dụ ý niệm
• 1.7. Khái quát về phạm trù tình cảm, cảm xúc
• 2. ĐỐI CHIẾU ẨN DỤ Ý NIỆM BIỂU ĐẠT CẢM XÚC “VUI MỪNG” TRONG TIẾNG NHẬT VÀ TIẾNG VIỆT
• 2.1. Miền nguồn thông dụng trong các biểu thức ẩn dụ biểu đạt cảm xúc “vui mừng” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 2.1.1. Miền nguồn “phƣơng hƣớng”
• 2.1.2. Miền nguồn “ánh sáng”
• 2.1.3. Miền nguồn “bộ phận cơ thể ngƣời”
• 2.1.4. Miền nguồn “chất lỏng”
• 2.1.5. Miền nguồn “hoa”
• 2.1.6. Miền nguồn “thời tiết, khí hậu”
• 2.1.7. Các miền nguồn khác
• 2.2. Ẩn dụ định hƣớng biểu đạt cảm xúc “vui mừng” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 2.2.1. Ẩn dụ cơ sở “VUI MỪNG là HƢỚNG LÊN / Ở MỘT VỊ TRÍ CAO”
• 2.2.2. Ẩn dụ thứ cấp “VUI MỪNG là BAY / RỜI KHỎI MẶT ĐẤT”
• 2.2.3. Ẩn dụ thứ cấp “VUI MỪNG là CHUYỂN ĐỘNG”
• 2.2.4. Ẩn dụ “VUI MỪNG là ÁNH SÁNG”
• 2.3. Ẩn dụ cấu trúc biểu đạt cảm xúc “vui mừng” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 2.3.1. Ẩn dụ “VUI MỪNG là HOA”
• 2.3.2. Ẩn dụ “VUI MỪNG là CHẤT LỎNG TRONG VẬT CHỨA”
• 2.4. Ẩn dụ bản thể biểu đạt cảm xúc “vui mừng” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 2.4.1. Ẩn dụ “BỘ PHẬN CƠ THỂ NGƢỜI là VẬT CHỨA CẢM XÚC VUI MỪNG”
• 2.4.2. Ẩn dụ “VUI MỪNG là TRỜI QUANG ĐÃNG / GIÓ MÁT” và ẩn dụ “VUI MỪNG là ẤM ÁP”
• 3. ĐỐI CHIẾU ẨN DỤ Ý NIỆM BIỂU ĐẠT CẢM XÚC “TỨC GIẬN” TRONG TIẾNG NHẬT VÀ TIẾNG VIỆT
• 3.1. Miền nguồn thông dụng trong các biểu thức ẩn dụ biểu đạt cảm xúc “tức giận” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 3.1.1. Miền nguồn “nhiệt”
• 3.1.2. Miền nguồn “bộ phận cơ thể ngƣời”
• 3.1.3. Miền nguồn “động, thực vật”
• 3.1.4. Miền nguồn “hiện tƣợng tự nhiên”
• 3.2. Ẩn dụ cấu trúc biểu đạt cảm xúc “tức giận” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 3.2.1. Ẩn dụ “TỨC GIẬN là NHIỆT”
• 3.2.2. Ẩn dụ “TỨC GIẬN là MẤT KIỂM SOÁT”
• 3.3. Ẩn dụ bản thể biểu đạt cảm xúc “tức giận” trong tiếng Nhật và tiếng Việt
• 3.3.1. Ẩn dụ “BỘ PHẬN CƠ THỂ NGƢỜI là VẬT CHỨA CẢM XÚC TỨC GIẬN”
• 3.3.2. Ẩn dụ “TỨC GIẬN là CON THÚ BỊ NHỐT (BỊ THƢƠNG)” và ẩn dụ “TỨC GIẬN là ĐỘNG (THỰC VẬT) GÂY HẠI”
• 3.3.3. Ẩn dụ “TỨC GIẬN là SỨC MẠNH THIÊN NHIÊN”
• PHỤ LỤC
• Phụ lục 1: Ngữ liệu ẩn dụ ý niệm chỉ cảm xúc “vui mừng” trong tiếng Việt
• Phụ lục 2: Ngữ liệu ẩn dụ ý niệm chỉ cảm xúc “vui mừng” trong tiếng Nhật
• Phụ lục 3: Ngữ liệu ẩn dụ ý niệm chỉ cảm xúc “tức giận” trong tiếng Việt
• Phụ lục 4: Ngữ liệu ẩn dụ ý niệm chỉ cảm xúc “tức giận” trong tiếng Nhật
• DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO VÀ NGUỒN NGỮ LIỆU

I. Tổng Quan Về Ẩn Dụ Ý Niệm Cảm Xúc Tiếng Nhật Việt

Trong 20 năm trở lại đây, ý niệm và phạm trù cảm xúc được chú ý nghiên cứu trong tâm lý học và ngôn ngữ học tri nhận. Các nhà khoa học chỉ ra rằng, cảm xúc không hoàn toàn vô hình. Chúng ta có thể tìm hiểu nội dung cụ thể của các trạng thái cảm xúc thông qua mô hình văn hóa chung được biểu hiện qua ngôn ngữ. Khi nói về một trạng thái cảm xúc, hoàn toàn có thể liên hệ với mô hình văn hóa – ngôn ngữ này và dựa vào nó để lí giải về cơ chế biểu đạt của cảm xúc ấy. Gần đây, các nghiên cứu về phạm trù tình cảm và cảm xúc được biểu thị, mã hóa ra sao trong các ngôn ngữ khác nhau từ bình diện ngôn ngữ học tri nhận, từ đó đối chiếu và so sánh sự tương đồng và khác biệt giữa các ngôn ngữ với nhau. Luận án tập trung khảo sát các thành ngữ và biểu thức ngôn ngữ diễn đạt cảm xúc “vui mừng” và “tức giận” trong truyện ngắn của các nhà văn Việt Nam và Nhật Bản nhằm xác định các miền nguồn thông dụng và cơ chế ánh xạ các miền nguồn vào miền đích “vui mừng” và “tức giận”.

1.1. Tình Hình Nghiên Cứu Ẩn Dụ Ý Niệm Biểu Đạt Cảm Xúc

Các nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm biểu đạt cảm xúc ngày càng được quan tâm. Các nhà nghiên cứu tập trung vào cách các ngôn ngữ khác nhau mã hóa và biểu thị cảm xúc. Điều này giúp hiểu rõ hơn về sự tương đồng và khác biệt giữa các nền văn hóa trong việc diễn đạt cảm xúc. Nghiên cứu này góp phần vào sự phát triển của ngôn ngữ học tri nhận và ứng dụng trong giảng dạy, học tập ngôn ngữ.

1.2. Cơ Sở Lý Thuyết Về Ẩn Dụ Ý Niệm và Cảm Xúc

Luận án dựa trên cơ sở lý thuyết về ẩn dụ ý niệm và phạm trù cảm xúc. Ẩn dụ ý niệm là cách chúng ta hiểu và diễn đạt các khái niệm trừu tượng thông qua các khái niệm cụ thể hơn. Cảm xúc được xem là một phạm trù phức tạp, chịu ảnh hưởng bởi văn hóa và ngôn ngữ. Nghiên cứu này khám phá cách ẩn dụ ý niệm được sử dụng để biểu đạt cảm xúc trong tiếng Nhật và tiếng Việt.

II. Vấn Đề Biểu Đạt Cảm Xúc Thách Thức Ngôn Ngữ và Văn Hóa

Biểu đạt cảm xúc là một thách thức lớn trong giao tiếp đa văn hóa. Sự khác biệt về văn hóa và ngôn ngữ có thể dẫn đến hiểu lầm và khó khăn trong việc truyền tải cảm xúc một cách chính xác. Nghiên cứu này tập trung vào việc so sánh cách tiếng Nhật và tiếng Việt sử dụng ẩn dụ để biểu đạt cảm xúc, từ đó làm sáng tỏ những khác biệt văn hóa tiềm ẩn. Việc hiểu rõ những khác biệt này có thể giúp cải thiện giao tiếp và tăng cường sự hiểu biết giữa các nền văn hóa.

2.1. Sự Khác Biệt Văn Hóa Trong Biểu Đạt Cảm Xúc

Văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành cách chúng ta cảm nhận và biểu đạt cảm xúc. Một số văn hóa có xu hướng biểu lộ cảm xúc một cách cởi mở, trong khi những văn hóa khác lại khuyến khích sự kiềm chế. Sự khác biệt này có thể ảnh hưởng đến cách ẩn dụ được sử dụng để diễn đạt cảm xúc trong các ngôn ngữ khác nhau.

2.2. Ngôn Ngữ và Tính Biểu Cảm Của Cảm Xúc

Ngôn ngữ không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn là phương tiện để biểu đạt cảm xúc. Mỗi ngôn ngữ có những cách diễn đạt riêng biệt để thể hiện các trạng thái cảm xúc khác nhau. Nghiên cứu này khám phá tính biểu cảm của cảm xúc trong tiếng Nhật và tiếng Việt thông qua việc phân tích ẩn dụ.

2.3. Tương Đồng và Khác Biệt trong Biểu Đạt Cảm Xúc

Mặc dù có những khác biệt văn hóa và ngôn ngữ, vẫn có những điểm tương đồng trong cách con người biểu đạt cảm xúc. Các ẩn dụ cơ bản như “VUI MỪNG LÀ HƯỚNG LÊN” có thể xuất hiện trong nhiều ngôn ngữ khác nhau. Nghiên cứu này tìm kiếm cả những điểm tương đồng và khác biệt trong biểu đạt cảm xúc giữa tiếng Nhật và tiếng Việt.

III. So Sánh Ẩn Dụ Ý Niệm Về Vui Mừng Trong Tiếng Nhật Việt

Luận án tập trung vào so sánh ẩn dụ ý niệm về “vui mừng” trong tiếng Nhật và tiếng Việt. Các miền nguồn thông dụng như “phương hướng”, “ánh sáng”, “bộ phận cơ thể người”, “chất lỏng”, “hoa”, và “thời tiết, khí hậu” được phân tích để hiểu cách chúng được sử dụng để biểu đạt cảm xúc “vui mừng”. Ẩn dụ định hướng, ẩn dụ cấu trúc và ẩn dụ bản thể cũng được xem xét để làm rõ sự khác biệt và tương đồng trong cách hai ngôn ngữ này diễn đạt cảm xúc tích cực.

3.1. Miền Nguồn Thông Dụng Biểu Đạt Cảm Xúc Vui Mừng

Các miền nguồn như “phương hướng”, “ánh sáng”, và “hoa” thường được sử dụng để biểu đạt cảm xúc “vui mừng”. Ví dụ, “vui như trẩy hội” (tiếng Việt) và “心が晴れる” (kokoro ga hareru - lòng dạ quang đãng, tiếng Nhật) đều sử dụng hình ảnh tích cực để diễn tả niềm vui.

3.2. Ẩn Dụ Định Hướng VUI MỪNG Là HƯỚNG LÊN Ở VỊ TRÍ CAO

Ẩn dụ “VUI MỪNG LÀ HƯỚNG LÊN” phổ biến trong cả tiếng Nhật và tiếng Việt. Ví dụ, “mặt mày hớn hở” (tiếng Việt) và “有頂天になる” (uchouten ni naru - lên đến tận trời, tiếng Nhật) đều diễn tả niềm vui bằng cách liên hệ với vị trí cao.

3.3. Ẩn Dụ Cấu Trúc VUI MỪNG Là HOA CHẤT LỎNG TRONG VẬT CHỨA

Ẩn dụ “VUI MỪNG LÀ HOA” và “VUI MỪNG LÀ CHẤT LỎNG TRONG VẬT CHỨA” cũng được tìm thấy trong cả hai ngôn ngữ. Ví dụ, “nở mày nở mặt” (tiếng Việt) và “顔がほころぶ” (kao ga hokorobu - khuôn mặt nở ra, tiếng Nhật) liên hệ niềm vui với hình ảnh hoa nở.

IV. So Sánh Ẩn Dụ Ý Niệm Về Tức Giận Trong Tiếng Nhật Việt

Luận án tiếp tục so sánh ẩn dụ ý niệm về “tức giận” trong tiếng Nhật và tiếng Việt. Các miền nguồn thông dụng như “nhiệt”, “bộ phận cơ thể người”, “động, thực vật”, và “hiện tượng tự nhiên” được phân tích. Ẩn dụ cấu trúc và ẩn dụ bản thể cũng được xem xét để hiểu cách hai ngôn ngữ này diễn đạt cảm xúc tiêu cực. Nghiên cứu này giúp làm sáng tỏ những khác biệt văn hóa trong cách hai dân tộc này cảm nhận và biểu đạt sự tức giận.

4.1. Miền Nguồn Thông Dụng Biểu Đạt Cảm Xúc Tức Giận

Các miền nguồn như “nhiệt” và “động vật” thường được sử dụng để biểu đạt cảm xúc “tức giận”. Ví dụ, “giận sôi máu” (tiếng Việt) và “頭に血が上る” (atama ni chi ga agaru - máu dồn lên não, tiếng Nhật) đều sử dụng hình ảnh nhiệt độ cao để diễn tả sự tức giận.

4.2. Ẩn Dụ Cấu Trúc TỨC GIẬN Là NHIỆT MẤT KIỂM SOÁT

Ẩn dụ “TỨC GIẬN LÀ NHIỆT” và “TỨC GIẬN LÀ MẤT KIỂM SOÁT” phổ biến trong cả tiếng Nhật và tiếng Việt. Ví dụ, “nóng nảy” (tiếng Việt) và “かっとなる” (katto naru - bốc hỏa, tiếng Nhật) đều liên hệ sự tức giận với nhiệt độ cao và mất kiểm soát.

4.3. Ẩn Dụ Bản Thể BỘ PHẬN CƠ THỂ Là VẬT CHỨA CẢM XÚC

Ẩn dụ “BỘ PHẬN CƠ THỂ NGƯỜI LÀ VẬT CHỨA CẢM XÚC TỨC GIẬN” cũng được tìm thấy trong cả hai ngôn ngữ. Ví dụ, “tức anh ách” (tiếng Việt) và “腹が立つ” (hara ga tatsu - bụng nổi giận, tiếng Nhật) đều liên hệ sự tức giận với các bộ phận cơ thể.

V. Ứng Dụng Nghiên Cứu Hiểu Rõ Hơn Văn Hóa Nhật Việt

Nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về văn hóa Nhật Bản và Việt Nam thông qua ngôn ngữ. Việc so sánh ẩn dụ ý niệm về cảm xúc giúp làm sáng tỏ những giá trị văn hóa, lịch sử và tư duy dân tộc ẩn sau cách hai dân tộc này cảm nhận và biểu đạt cảm xúc. Kết quả nghiên cứu có thể được ứng dụng trong giảng dạy ngôn ngữ, dịch thuật và giao tiếp đa văn hóa.

5.1. Ý Nghĩa Văn Hóa Trong Biểu Đạt Cảm Xúc

Cách chúng ta biểu đạt cảm xúc phản ánh những giá trị văn hóa sâu sắc. Ví dụ, sự kiềm chế cảm xúc có thể được coi trọng trong một số nền văn hóa, trong khi sự biểu lộ cảm xúc một cách cởi mở có thể được đánh giá cao ở những nền văn hóa khác.

5.2. Ứng Dụng Trong Giảng Dạy và Học Tập Ngôn Ngữ

Hiểu rõ ẩn dụ ý niệm về cảm xúc có thể giúp người học ngôn ngữ nắm bắt ý nghĩa sâu sắc của các biểu thức ngôn ngữ và tránh những hiểu lầm văn hóa. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc học tiếng Nhật và tiếng Việt, hai ngôn ngữ có nhiều sắc thái văn hóa tinh tế.

5.3. Giao Tiếp Đa Văn Hóa Hiệu Quả Hơn

Nghiên cứu này cung cấp những hiểu biết quan trọng để cải thiện giao tiếp đa văn hóa. Bằng cách nhận thức được những khác biệt văn hóa trong biểu đạt cảm xúc, chúng ta có thể giao tiếp một cách hiệu quả hơn và xây dựng mối quan hệ tốt đẹp hơn với người từ các nền văn hóa khác nhau.

VI. Kết Luận Tương Lai Nghiên Cứu Ẩn Dụ Ý Niệm Cảm Xúc

Nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm biểu đạt cảm xúc trong tiếng Nhật và tiếng Việt là một lĩnh vực đầy tiềm năng. Trong tương lai, các nghiên cứu có thể tập trung vào các cảm xúc khác như “buồn bã”, “sợ hãi” và “yêu thương”. Việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu định lượng và phân tích dữ liệu lớn cũng có thể mang lại những hiểu biết sâu sắc hơn về cách cảm xúc được biểu đạt trong ngôn ngữ.

6.1. Hướng Nghiên Cứu Mở Rộng Về Các Cảm Xúc Khác

Ngoài “vui mừng” và “tức giận”, các cảm xúc khác như “buồn bã”, “sợ hãi” và “yêu thương” cũng là những chủ đề nghiên cứu thú vị. Việc so sánh ẩn dụ ý niệm về các cảm xúc này trong các ngôn ngữ khác nhau có thể mang lại những hiểu biết sâu sắc hơn về bản chất của cảm xúc và vai trò của văn hóa trong việc hình thành cách chúng ta cảm nhận và biểu đạt chúng.

6.2. Ứng Dụng Phương Pháp Nghiên Cứu Định Lượng

Việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu định lượng và phân tích dữ liệu lớn có thể giúp xác định các mẫu ẩn dụ phổ biến và khám phá mối quan hệ giữa ẩn dụ và các yếu tố văn hóa, xã hội. Điều này có thể mang lại những hiểu biết sâu sắc hơn về cách cảm xúc được biểu đạt trong ngôn ngữ.

6.3. Góp Phần Phát Triển Ngôn Ngữ Học Tri Nhận

Nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm biểu đạt cảm xúc góp phần vào sự phát triển của ngôn ngữ học tri nhận bằng cách cung cấp những bằng chứng thực nghiệm về cách tư duy và ngôn ngữ tương tác với nhau. Điều này có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất của ngôn ngữ và vai trò của nó trong việc hình thành nhận thức và trải nghiệm của con người.