Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách xã (NSX) là một bộ phận cấu thành quan trọng trong hệ thống ngân sách nhà nước (NSNN) Việt Nam, đóng vai trò thiết yếu trong việc đảm bảo nguồn lực vật chất cho hoạt động của chính quyền cấp xã và phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Theo số liệu khảo sát tại TP Thanh Hóa giai đoạn 2015-2017, tổng thu NSX đạt khoảng 156 tỷ đồng, trong đó thu trong cân đối chiếm gần 44 tỷ đồng, phản ánh sự chuyển biến tích cực trong công tác quản lý ngân sách cấp xã. Tuy nhiên, thực trạng quản lý NSX tại TP Thanh Hóa vẫn còn nhiều hạn chế như dự toán thu thường cao hơn thực tế, việc cân đối ngân sách chưa hiệu quả, và công tác quyết toán còn nhiều bất cập.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa lý luận về quản lý NSX, đánh giá thực trạng công tác quản lý ngân sách cấp xã tại TP Thanh Hóa, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý ngân sách xã phường trong giai đoạn 2018-2020. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các xã, phường tiêu biểu trên địa bàn TP Thanh Hóa, với số liệu thu chi ngân sách từ năm 2015 đến 2017. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đồng thời đảm bảo tính minh bạch, công khai trong quản lý ngân sách cấp xã.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý kinh tế và tài chính công, trong đó có lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước và mô hình phân cấp ngân sách địa phương. Hai lý thuyết trọng tâm gồm:

  • Lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước: Nhấn mạnh nguyên tắc tập trung dân chủ, công khai minh bạch, phân cấp quản lý và hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính trong ngân sách nhà nước, đặc biệt là ngân sách cấp xã.

  • Mô hình phân cấp ngân sách địa phương: Phân tích cơ chế phân bổ nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, vai trò của chính quyền cấp xã trong việc khai thác nguồn thu và quản lý chi tiêu ngân sách.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: ngân sách xã, quản lý ngân sách xã, dự toán ngân sách, chấp hành ngân sách, quyết toán ngân sách, nguyên tắc quản lý ngân sách (một ngân sách duy nhất, niên độ, chuyên dụng, cân đối, hiệu quả, công khai minh bạch).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp các phương pháp phân tích tổng hợp, thống kê, so sánh và điều tra thực tế. Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thu chi ngân sách xã giai đoạn 2015-2017 tại TP Thanh Hóa, các văn bản pháp luật liên quan như Luật Ngân sách Nhà nước 2015, Nghị định 163/2016/NĐ-CP, Thông tư 344/2016/TT-BTC, cùng các báo cáo, tài liệu hướng dẫn của Bộ Tài chính và UBND tỉnh Thanh Hóa.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm một số xã, phường tiêu biểu trên địa bàn TP Thanh Hóa, được chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất nhằm đảm bảo tính đại diện cho các đặc điểm kinh tế - xã hội và quản lý ngân sách địa phương. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ hoàn thành dự toán thu, chi ngân sách, đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách xã.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Dự toán thu ngân sách xã có xu hướng cao hơn thực tế: Giai đoạn 2015-2017, tổng dự toán thu NSX tại TP Thanh Hóa tăng từ khoảng 140 tỷ đồng lên 156 tỷ đồng, nhưng tỷ lệ thu thực tế chỉ đạt khoảng 85-90% dự toán, cho thấy việc xây dựng dự toán chưa sát với thực tế kinh tế xã hội địa phương.

  2. Tỷ lệ chi ngân sách xã thực hiện đạt trên 95% dự toán: Chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên (chi lương, an sinh xã hội) chiếm khoảng 70%, phần còn lại dành cho đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng. Tỷ lệ chi vượt dự toán rất thấp, thể hiện sự tuân thủ nguyên tắc cân đối ngân sách.

  3. Nguồn thu ngân sách xã chủ yếu từ thuế sử dụng đất và các khoản phí, lệ phí: Thuế sử dụng đất phi nông nghiệp chiếm khoảng 40% tổng thu NSX, các khoản thu phí, lệ phí và nguồn thu từ quỹ đất công ích chiếm 30%, phần còn lại là thu bổ sung từ ngân sách cấp trên.

  4. Công tác lập dự toán và quyết toán ngân sách còn nhiều hạn chế: Việc lập dự toán chưa phản ánh chính xác nguồn thu thực tế, dẫn đến khó khăn trong cân đối ngân sách. Quyết toán ngân sách xã thường chậm, chưa đầy đủ, gây khó khăn trong đánh giá hiệu quả sử dụng ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên là do sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý ngân sách, đặc biệt là giữa UBND xã, phòng Tài chính - Kế hoạch và cơ quan Thuế. Việc áp đặt dự toán thu từ cấp trên mà không dựa trên phân tích thực tế dẫn đến dự toán không sát với khả năng thu thực tế. Ngoài ra, trình độ nghiệp vụ của cán bộ tài chính xã còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng lập dự toán và quyết toán ngân sách.

So sánh với kinh nghiệm quản lý NSX tại huyện Vĩnh Lộc và Tiền Hải cho thấy, các địa phương này đã thực hiện tốt công tác tuyên truyền, nâng cao nghiệp vụ cho cán bộ tài chính, đồng thời áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách, giúp nâng cao hiệu quả thu chi ngân sách xã. Việc công khai, minh bạch trong quản lý ngân sách cũng góp phần tăng niềm tin của người dân và doanh nghiệp, từ đó nâng cao nguồn thu ngân sách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ hoàn thành dự toán thu, chi ngân sách xã theo năm, bảng phân tích cơ cấu nguồn thu và nhiệm vụ chi ngân sách xã, giúp minh họa rõ nét các vấn đề quản lý ngân sách tại TP Thanh Hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện cơ chế phân cấp quản lý ngân sách xã: Đề nghị UBND tỉnh Thanh Hóa và các cơ quan liên quan rà soát, điều chỉnh cơ chế phân cấp ngân sách phù hợp với thực tế địa phương, tạo điều kiện cho xã chủ động khai thác nguồn thu và quản lý chi tiêu hiệu quả. Thời gian thực hiện: 2019-2020.

  2. Nâng cao chất lượng lập dự toán ngân sách xã: Tổ chức tập huấn, bồi dưỡng nghiệp vụ cho cán bộ tài chính xã về kỹ năng lập dự toán dựa trên phân tích thực tế nguồn thu, nhu cầu chi và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Áp dụng phần mềm quản lý ngân sách hiện đại để hỗ trợ công tác này. Chủ thể thực hiện: Sở Tài chính, UBND TP Thanh Hóa, Phòng Tài chính - Kế hoạch. Thời gian: 2019-2021.

  3. Tăng cường công tác chấp hành và quyết toán ngân sách xã: Xây dựng quy trình kiểm tra, giám sát chặt chẽ việc thực hiện dự toán thu, chi ngân sách xã, đảm bảo tuân thủ nguyên tắc cân đối ngân sách, tránh thất thoát, lãng phí. Đẩy mạnh công khai, minh bạch thông tin tài chính ngân sách xã trên các phương tiện truyền thông. Chủ thể: UBND xã, Kho bạc Nhà nước, Phòng Tài chính - Kế hoạch. Thời gian: 2019-2022.

  4. Khai thác và ổn định nguồn thu ngân sách xã: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động người dân, doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ thuế, phí đúng quy định. Phát triển các nguồn thu mới phù hợp với đặc điểm kinh tế địa phương, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý các nguồn thu hiện có. Chủ thể: Cục Thuế tỉnh, UBND xã, các tổ chức chính trị - xã hội. Thời gian: 2019-2023.

  5. Nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ quản lý ngân sách xã: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên về quản lý tài chính công, kế toán ngân sách cho cán bộ tài chính xã, đồng thời cải thiện điều kiện làm việc, trang thiết bị hỗ trợ công tác quản lý ngân sách. Chủ thể: Sở Tài chính, UBND TP Thanh Hóa. Thời gian: 2019-2022.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp xã, phường: Nghiên cứu giúp nâng cao kiến thức, kỹ năng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách xã, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công tại địa phương.

  2. Lãnh đạo UBND các cấp và phòng Tài chính - Kế hoạch: Tham khảo để xây dựng chính sách, cơ chế phân cấp ngân sách phù hợp, đồng thời có cơ sở đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý ngân sách xã hiệu quả.

  3. Các nhà nghiên cứu, sinh viên chuyên ngành Tài chính - Ngân hàng, Quản lý công: Tài liệu tham khảo bổ ích về lý luận và thực tiễn quản lý ngân sách cấp xã tại Việt Nam, đặc biệt là tại TP Thanh Hóa.

  4. Các tổ chức, cơ quan kiểm toán, thanh tra tài chính: Sử dụng luận văn để hiểu rõ hơn về quy trình, nguyên tắc quản lý ngân sách xã, từ đó nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát tài chính công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách xã là gì và vai trò của nó trong hệ thống ngân sách nhà nước?
    Ngân sách xã là bộ phận cấu thành của ngân sách nhà nước, bao gồm các khoản thu, chi của chính quyền cấp xã nhằm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và quản lý hành chính địa phương. Vai trò của NSX là đảm bảo nguồn lực vật chất cho hoạt động của chính quyền xã, góp phần phát triển cơ sở hạ tầng và phục vụ đời sống nhân dân.

  2. Phương pháp lập dự toán ngân sách xã như thế nào?
    Lập dự toán ngân sách xã dựa trên phân tích khả năng nguồn thu, nhu cầu chi tiêu và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Quá trình này bao gồm phối hợp giữa các ban ngành, tổ chức, sự thẩm tra của Hội đồng nhân dân xã và thẩm định của phòng Tài chính - Kế hoạch cấp trên để đảm bảo tính chính xác và khả thi.

  3. Những nguyên tắc quản lý ngân sách xã quan trọng nhất là gì?
    Các nguyên tắc quan trọng gồm: một ngân sách duy nhất, niên độ ngân sách, chuyên dụng trong chi tiêu, đảm bảo cân đối ngân sách, hiệu quả sử dụng nguồn lực và công khai minh bạch trong quản lý thu chi ngân sách.

  4. Tại sao dự toán thu ngân sách xã thường cao hơn thực tế thu?
    Nguyên nhân chủ yếu do việc xây dựng dự toán chưa sát với thực tế kinh tế xã hội địa phương, áp đặt dự toán từ cấp trên mà không dựa trên phân tích cụ thể, cùng với hạn chế về nghiệp vụ của cán bộ tài chính xã và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách xã?
    Giải pháp bao gồm hoàn thiện cơ chế phân cấp ngân sách, nâng cao chất lượng lập dự toán, tăng cường công tác chấp hành và quyết toán ngân sách, khai thác nguồn thu ổn định, đồng thời nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ quản lý ngân sách xã thông qua đào tạo và ứng dụng công nghệ thông tin.

Kết luận

  • Ngân sách xã là công cụ quan trọng đảm bảo nguồn lực cho chính quyền cấp xã thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và quản lý hành chính địa phương.
  • Thực trạng quản lý ngân sách xã tại TP Thanh Hóa giai đoạn 2015-2017 còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong công tác lập dự toán và quyết toán ngân sách.
  • Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách xã gồm cơ chế phân cấp, năng lực cán bộ, trình độ phát triển kinh tế và sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện cơ chế phân cấp, nâng cao chất lượng lập dự toán, tăng cường công tác chấp hành, khai thác nguồn thu và nâng cao năng lực cán bộ quản lý ngân sách xã.
  • Nghiên cứu có thể được tiếp tục mở rộng trong giai đoạn 2020-2025 nhằm đánh giá hiệu quả các giải pháp và đề xuất chính sách phù hợp hơn cho quản lý ngân sách cấp xã tại các địa phương khác.

Call to action: Các cơ quan quản lý tài chính, chính quyền địa phương và các nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách xã, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại TP Thanh Hóa và các địa phương tương tự.