Tổng quan nghiên cứu

Quản lý ngân sách nhà nước (NSNN) là một trong những yếu tố then chốt quyết định sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Tại huyện Ea Súp, tỉnh Đắk Lắk, công tác quản lý ngân sách nhà nước trong giai đoạn 2017-2021 đã gặp nhiều thách thức do đặc điểm địa lý vùng sâu, vùng xa, dân cư thưa thớt và điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn. Theo ước tính, nguồn thu ngân sách địa phương chưa bao phủ hết các nguồn thu tiềm năng, còn tồn tại tình trạng thất thu và hiệu quả sử dụng ngân sách chưa cao, đặc biệt là chi thường xuyên vượt dự toán. Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu chịu ảnh hưởng nặng nề bởi dịch Covid-19 từ cuối năm 2019, việc quản lý ngân sách nhà nước tại huyện Ea Súp càng trở nên cấp thiết nhằm ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm an sinh xã hội và thúc đẩy phát triển bền vững.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng công tác quản lý ngân sách nhà nước tại huyện Ea Súp, đánh giá những kết quả đạt được, hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách trong giai đoạn tiếp theo. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào công tác quản lý ngân sách cấp huyện trên địa bàn Ea Súp trong giai đoạn 2017-2021, với trọng tâm là các hoạt động lập dự toán, chấp hành, quyết toán và kiểm tra, thanh tra ngân sách.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các cơ quan quản lý nhà nước tại địa phương, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời tăng cường sự minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý tài chính công.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai lý thuyết chính trong quản lý ngân sách nhà nước: lý thuyết về ngân sách nhà nước và lý thuyết phân cấp quản lý ngân sách.

  1. Lý thuyết về ngân sách nhà nước: Ngân sách nhà nước được hiểu là bảng dự toán thu chi bằng tiền của Nhà nước trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm. Nó phản ánh mối quan hệ kinh tế giữa Nhà nước và các chủ thể trong xã hội, đồng thời là công cụ tài chính chủ đạo để thực hiện các chức năng như ổn định kinh tế vĩ mô, phân bổ nguồn lực, phân phối lại thu nhập và điều chỉnh kinh tế. Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 quy định rõ các nguyên tắc, chức năng và phạm vi quản lý ngân sách nhà nước.

  2. Lý thuyết phân cấp quản lý ngân sách nhà nước: Phân cấp quản lý ngân sách là việc xác định phạm vi trách nhiệm và quyền hạn của các cấp chính quyền trong việc quản lý, điều hành thu chi ngân sách. Phân cấp này nhằm đảm bảo tính chủ động, hiệu quả trong quản lý tài chính công, đồng thời phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội của từng địa phương. Nguyên tắc phân cấp phải đảm bảo phù hợp với phân cấp quản lý kinh tế - xã hội, đảm bảo tính thống nhất và minh bạch trong quản lý ngân sách.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu bao gồm: ngân sách nhà nước cấp huyện, quản lý thu ngân sách, quản lý chi ngân sách, lập dự toán ngân sách, chấp hành ngân sách, quyết toán ngân sách, kiểm tra và thanh tra ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn, dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử.

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu thập từ các báo cáo tài chính, dự toán ngân sách, quyết toán ngân sách của huyện Ea Súp giai đoạn 2017-2021; khảo sát thực tế tại các cơ quan quản lý ngân sách cấp huyện; phỏng vấn sâu với cán bộ quản lý ngân sách và các đơn vị sử dụng ngân sách trên địa bàn.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để tổng hợp, phân tích số liệu thu chi ngân sách qua các năm; so sánh tỷ lệ thu, chi ngân sách với dự toán và các địa phương lân cận; áp dụng phương pháp so sánh để đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách; phân tích định tính các nguyên nhân và đề xuất giải pháp dựa trên kết quả khảo sát và phỏng vấn.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Cỡ mẫu khảo sát gồm các cán bộ lãnh đạo và công chức thuộc Phòng Tài chính – Kế hoạch, Chi cục Thuế, Kho bạc Nhà nước huyện Ea Súp, cùng đại diện lãnh đạo các xã, thị trấn. Phương pháp chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và mẫu có chủ đích nhằm đảm bảo thu thập thông tin chính xác, phản ánh thực trạng quản lý ngân sách.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2017-2021, với việc thu thập và phân tích số liệu trong năm 2021, đồng thời đề xuất phương hướng và giải pháp cho giai đoạn tiếp theo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng thu ngân sách: Tổng thu ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Ea Súp trong giai đoạn 2017-2021 có xu hướng tăng trưởng nhưng chưa đạt kế hoạch đề ra. Tỷ lệ thu ngân sách đạt khoảng 85-90% dự toán hàng năm, trong đó nguồn thu từ thuế tài nguyên và đất đai chiếm tỷ trọng lớn. Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng thất thu và chưa khai thác hết các nguồn thu tiềm năng, đặc biệt là thuế từ hoạt động kinh doanh và dịch vụ.

  2. Hiệu quả chi ngân sách: Chi ngân sách thường xuyên chiếm khoảng 60-65% tổng chi ngân sách, trong đó chi vượt dự toán chi thường xuyên xảy ra ở một số năm, gây áp lực lên cân đối ngân sách. Chi đầu tư phát triển chiếm tỷ lệ thấp hơn, khoảng 30-35%, chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội của huyện.

  3. Công tác lập dự toán và chấp hành ngân sách: Việc lập dự toán ngân sách được thực hiện theo đúng quy trình, bám sát kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của huyện. Tuy nhiên, công tác chấp hành ngân sách còn tồn tại hạn chế như việc phân bổ dự toán chưa sát với thực tế, dẫn đến một số đơn vị sử dụng ngân sách không thực hiện đúng kế hoạch chi tiêu.

  4. Kiểm tra, thanh tra và quyết toán ngân sách: Công tác kiểm tra, thanh tra ngân sách được thực hiện thường xuyên, góp phần phát hiện và xử lý các sai phạm trong quản lý thu, chi ngân sách. Tỷ lệ quyết toán ngân sách đúng hạn đạt trên 90%, tuy nhiên vẫn còn một số đơn vị chưa hoàn thành quyết toán đúng quy định.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ cả yếu tố chủ quan và khách quan. Về chủ quan, năng lực quản lý của một số cán bộ còn hạn chế, quy trình nghiệp vụ chưa được áp dụng đồng bộ và hiệu quả, công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách chưa được ứng dụng rộng rãi. Về khách quan, điều kiện tự nhiên khó khăn, dân cư thưa thớt, trình độ phát triển kinh tế thấp làm hạn chế nguồn thu ngân sách. Bên cạnh đó, các quy định pháp luật về phân cấp quản lý ngân sách còn chưa hoàn chỉnh, gây khó khăn trong việc phân bổ và sử dụng ngân sách hiệu quả.

So sánh với các huyện lân cận như Cư M’gar và Buôn Hồ, huyện Ea Súp có tỷ lệ thu ngân sách thấp hơn khoảng 10-15%, trong khi chi ngân sách thường xuyên lại chiếm tỷ trọng cao hơn, cho thấy sự mất cân đối trong quản lý ngân sách. Việc công khai tài chính ngân sách đã được thực hiện nhưng chưa tạo được sự giám sát rộng rãi từ cộng đồng, ảnh hưởng đến tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ thu, chi ngân sách qua các năm, bảng so sánh dự toán và thực hiện ngân sách, cũng như biểu đồ phân bổ chi ngân sách theo các lĩnh vực để minh họa rõ nét hơn về hiệu quả quản lý ngân sách tại huyện Ea Súp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực quản lý ngân sách: Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ quản lý ngân sách tại huyện và các xã, thị trấn. Áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu, chi ngân sách nhằm nâng cao tính chính xác và hiệu quả. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện phối hợp với các cơ quan liên quan.

  2. Hoàn thiện quy trình lập dự toán và chấp hành ngân sách: Rà soát, điều chỉnh quy trình lập dự toán ngân sách sát với thực tế phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo cân đối thu chi hợp lý. Tăng cường giám sát việc phân bổ và sử dụng ngân sách tại các đơn vị sử dụng ngân sách. Thời gian: 1 năm; chủ thể: UBND huyện, HĐND huyện.

  3. Mở rộng nguồn thu ngân sách: Khai thác hiệu quả các nguồn thu tiềm năng như thuế tài nguyên, đất đai, hoạt động kinh doanh dịch vụ. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra chống thất thu, nợ đọng thuế. Thời gian: liên tục; chủ thể: Chi cục Thuế huyện phối hợp với các đơn vị chức năng.

  4. Tăng cường công khai, minh bạch ngân sách: Đẩy mạnh công khai tài chính ngân sách trên các phương tiện truyền thông địa phương, tạo điều kiện cho nhân dân giám sát. Xây dựng cơ chế phản hồi và xử lý các kiến nghị của người dân liên quan đến quản lý ngân sách. Thời gian: 6 tháng đến 1 năm; chủ thể: UBND huyện, Mặt trận Tổ quốc huyện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp huyện và xã: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn giúp nâng cao năng lực quản lý, lập kế hoạch và giám sát ngân sách.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính địa phương: Tham khảo để xây dựng chính sách phân bổ ngân sách phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội của địa phương.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Quản lý công, Tài chính công: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy về quản lý ngân sách nhà nước cấp địa phương.

  4. Các tổ chức giám sát tài chính công và cộng đồng dân cư: Hiểu rõ hơn về quy trình quản lý ngân sách, từ đó tham gia giám sát và phản biện xã hội hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý ngân sách nhà nước cấp huyện có những đặc điểm gì nổi bật?
    Quản lý ngân sách cấp huyện có tính độc lập tương đối, chịu sự quản lý toàn diện của cấp tỉnh, với chủ thể quản lý là chính quyền huyện và các đơn vị chức năng. Đặc điểm nổi bật là phải đảm bảo cân đối thu chi, tuân thủ quy định pháp luật và phù hợp với đặc thù kinh tế - xã hội địa phương.

  2. Nguyên nhân chính dẫn đến hạn chế trong quản lý ngân sách tại huyện Ea Súp là gì?
    Nguyên nhân bao gồm năng lực quản lý còn hạn chế, quy trình nghiệp vụ chưa đồng bộ, điều kiện tự nhiên khó khăn, trình độ phát triển kinh tế thấp và các quy định pháp luật về phân cấp ngân sách chưa hoàn chỉnh.

  3. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thu ngân sách tại huyện Ea Súp?
    Cần mở rộng nguồn thu, tăng cường thanh tra, kiểm tra chống thất thu, nâng cao ý thức chấp hành nghĩa vụ thuế của người dân và doanh nghiệp, đồng thời áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu ngân sách.

  4. Vai trò của công khai tài chính ngân sách trong quản lý ngân sách nhà nước?
    Công khai tài chính giúp tăng tính minh bạch, tạo điều kiện cho nhân dân và các tổ chức giám sát, từ đó nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý ngân sách, góp phần sử dụng ngân sách hiệu quả hơn.

  5. Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước có ý nghĩa như thế nào?
    Phân cấp quản lý giúp xác định rõ quyền hạn, trách nhiệm của các cấp chính quyền trong quản lý ngân sách, tăng tính chủ động, hiệu quả trong điều hành tài chính công, đồng thời phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội từng địa phương.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý ngân sách nhà nước cấp huyện, làm rõ các khâu quản lý từ lập dự toán đến quyết toán và kiểm tra ngân sách.
  • Phân tích thực trạng tại huyện Ea Súp cho thấy nguồn thu ngân sách chưa khai thác hết tiềm năng, chi ngân sách thường xuyên chiếm tỷ trọng cao và có hiện tượng vượt dự toán.
  • Nguyên nhân hạn chế xuất phát từ cả yếu tố chủ quan như năng lực quản lý và khách quan như điều kiện kinh tế, địa lý.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm nâng cao năng lực quản lý, hoàn thiện quy trình lập dự toán, mở rộng nguồn thu và tăng cường công khai minh bạch ngân sách.
  • Nghiên cứu có thể làm cơ sở tham khảo cho các cấp quản lý và các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực quản lý công và tài chính công.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý huyện Ea Súp cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách để điều chỉnh kịp thời, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.