Tổng quan nghiên cứu

Lễ hội truyền thống là một hình thức sinh hoạt văn hóa cộng đồng có vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân Việt Nam, đặc biệt tại các vùng quê có bề dày lịch sử và văn hóa như huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh. Theo thống kê, trên địa bàn huyện Gia Bình hiện có 36 lễ hội truyền thống, trong đó có 2 lễ hội cấp huyện và 34 lễ hội cấp xã, gắn liền với hơn 342 di tích lịch sử văn hóa như đình, đền, chùa, miếu, nhà thờ họ. Lễ hội không chỉ là dịp để tưởng nhớ các danh nhân, anh hùng lịch sử mà còn là dịp để cộng đồng thể hiện sự gắn kết, duy trì các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của vùng Kinh Bắc.

Nghiên cứu tập trung phân tích công tác quản lý lễ hội truyền thống trên địa bàn huyện Gia Bình từ năm 2015 đến nay, nhằm đánh giá thực trạng, nhận diện những thuận lợi và khó khăn trong tổ chức, quản lý lễ hội. Mục tiêu cụ thể là đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa lễ hội, đồng thời góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua hoạt động du lịch văn hóa gắn với di sản. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các lễ hội truyền thống trên địa bàn huyện Gia Bình, với trọng tâm là các lễ hội tiêu biểu như lễ hội Thập Đình, lễ hội Đền Cao Lỗ Vương và lễ hội Chùa Đại Bi.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong bối cảnh nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế đang tác động mạnh mẽ đến các giá trị văn hóa truyền thống, đòi hỏi công tác quản lý lễ hội phải khoa học, hiệu quả, phù hợp với quy định pháp luật và đáp ứng nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng của nhân dân. Qua đó, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch và kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý văn hóa, quản lý di sản văn hóa và quản lý lễ hội truyền thống. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý văn hóa: Nhấn mạnh vai trò của quản lý Nhà nước trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời điều chỉnh các hoạt động văn hóa phù hợp với sự phát triển xã hội hiện đại. Quản lý văn hóa là sự tác động có tổ chức, có định hướng của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý nhằm đạt mục tiêu phát triển bền vững văn hóa.

  2. Lý thuyết quản lý di sản văn hóa và lễ hội truyền thống: Dựa trên các quy định pháp luật về di sản văn hóa, đặc biệt Luật Di sản văn hóa năm 2001 và Nghị định 110/2018/NĐ-CP, quản lý lễ hội truyền thống là một lĩnh vực cụ thể của quản lý di sản văn hóa, bao gồm các hoạt động kiểm kê, phân loại, lập hồ sơ khoa học, tổ chức, giám sát và bảo vệ các giá trị văn hóa lễ hội. Lễ hội truyền thống được hiểu là sự kiện văn hóa cộng đồng gồm phần lễ (nghi lễ tín ngưỡng) và phần hội (hoạt động văn hóa nghệ thuật), có tính chất thiêng liêng, gắn với đời sống tâm linh và tín ngưỡng của cộng đồng.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: di sản văn hóa, lễ hội truyền thống, quản lý Nhà nước về văn hóa, quản lý lễ hội truyền thống, mô hình quản lý lễ hội (quản lý Nhà nước trực tiếp, kết hợp tự quản cộng đồng, tự quản cộng đồng).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp kết hợp cả định tính và định lượng, cụ thể:

  • Phương pháp điền dã: Thực hiện phỏng vấn sâu, quan sát trực tiếp và tham dự lễ hội tại huyện Gia Bình trong các dịp lễ hội từ năm 2015 đến nay. Đối tượng phỏng vấn gồm cán bộ quản lý văn hóa, ban tổ chức lễ hội, người dân địa phương và khách thập phương. Qua đó thu thập thông tin về quy mô, cách thức tổ chức, sự tham gia của cộng đồng và chính quyền, cũng như các yếu tố mới phát sinh trong lễ hội.

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thu thập, tổng hợp và phân tích các văn bản pháp luật, tài liệu nghiên cứu, báo cáo ngành, các công trình khoa học liên quan đến quản lý lễ hội và di sản văn hóa, đặc biệt là các quy định của Luật Di sản văn hóa, Nghị định 110/2018/NĐ-CP, Thông tư 04/2010/TT-BVHTTDL.

  • Phương pháp phân tích số liệu: Sử dụng số liệu thống kê về số lượng lễ hội, di tích, cơ cấu tổ chức quản lý, các báo cáo công tác quản lý lễ hội của UBND huyện Gia Bình và các cấp liên quan. Cỡ mẫu phỏng vấn khoảng 30-40 người đại diện các nhóm đối tượng liên quan.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2015 đến năm 2021, giai đoạn sau khi Luật Di sản văn hóa sửa đổi có hiệu lực và các văn bản hướng dẫn được ban hành, nhằm đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phù hợp với bối cảnh hiện nay.

Phương pháp nghiên cứu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khả thi trong việc phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý lễ hội truyền thống trên địa bàn huyện Gia Bình.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cơ cấu tổ chức quản lý lễ hội rõ ràng, phân cấp đầy đủ: Hệ thống quản lý Nhà nước về lễ hội trên địa bàn huyện Gia Bình được tổ chức theo 4 cấp: Trung ương, tỉnh, huyện và xã. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quản lý chung, Sở VHTT&DL tỉnh Bắc Ninh tham mưu và hướng dẫn, UBND huyện Gia Bình trực tiếp quản lý các lễ hội cấp huyện và phối hợp với các xã tổ chức lễ hội cấp xã. Phòng Văn hóa Thông tin huyện là cơ quan đầu mối thực hiện chức năng tham mưu. Cấp xã thành lập Ban tổ chức lễ hội với sự tham gia của các thành phần liên quan. Theo báo cáo, 100% xã trên địa bàn có Ban tổ chức lễ hội hoạt động.

  2. Thực trạng tổ chức lễ hội truyền thống đa dạng, phong phú với 36 lễ hội, trong đó 2 lễ hội cấp huyện: Lễ hội Thập Đình và lễ hội Đền Cao Lỗ Vương là hai lễ hội cấp huyện được tổ chức quy mô lớn, thu hút đông đảo người dân và du khách. Các lễ hội cấp xã đa dạng về loại hình như lễ hội đình, đền, chùa, nghè, phản ánh đặc trưng văn hóa tín ngưỡng của từng địa phương. Phần lễ được tổ chức trang nghiêm với các nghi thức truyền thống như rước kiệu, tế lễ, dâng hương; phần hội có các hoạt động văn hóa nghệ thuật như hát quan họ, đấu vật, múa rồng, trò chơi dân gian.

  3. Công tác quản lý lễ hội còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa: Qua khảo sát, có khoảng 30% lễ hội chưa được kiểm kê, phân loại đầy đủ theo quy định. Việc lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa lễ hội còn hạn chế, chưa đồng bộ. Công tác phối hợp giữa các ban ngành, địa phương trong tổ chức lễ hội chưa chặt chẽ, dẫn đến tình trạng mất an ninh trật tự, thương mại hóa lễ hội ở một số nơi. Đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý lễ hội chưa được chú trọng, chỉ khoảng 40% cán bộ có chuyên môn về quản lý văn hóa được đào tạo bài bản.

  4. Vai trò của cộng đồng trong quản lý và tổ chức lễ hội được phát huy nhưng chưa đồng đều: Cộng đồng dân cư địa phương tham gia tích cực trong tổ chức lễ hội, đặc biệt trong việc bảo tồn nghi lễ truyền thống và các hoạt động văn hóa nghệ thuật. Tuy nhiên, sự tham gia của cộng đồng trong công tác quản lý, giám sát và bảo vệ lễ hội còn hạn chế, chưa có cơ chế rõ ràng để huy động nguồn lực xã hội hóa hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy công tác quản lý lễ hội truyền thống trên địa bàn huyện Gia Bình đã đạt được những bước tiến quan trọng, thể hiện qua việc xây dựng cơ cấu tổ chức quản lý đầy đủ, tổ chức lễ hội đa dạng, phong phú và giữ gìn được nhiều giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc. Tuy nhiên, những hạn chế về kiểm kê, lập hồ sơ khoa học, phối hợp tổ chức và đào tạo cán bộ quản lý là những thách thức cần được giải quyết.

Nguyên nhân của những hạn chế này có thể do nguồn lực tài chính, nhân lực còn hạn chế, nhận thức về quản lý lễ hội của một số cấp chính quyền và cộng đồng chưa đồng đều. So sánh với một số nghiên cứu về quản lý lễ hội tại các huyện khác trong tỉnh Bắc Ninh cho thấy tình trạng tương tự, đặc biệt là việc thương mại hóa lễ hội và mất an ninh trật tự trong lễ hội là vấn đề phổ biến.

Việc dữ liệu được trình bày qua các biểu đồ về số lượng lễ hội theo cấp độ, tỷ lệ lễ hội được kiểm kê và lập hồ sơ khoa học, cũng như bảng phân tích các hoạt động quản lý và mức độ tham gia của cộng đồng sẽ giúp minh họa rõ nét hơn thực trạng và các vấn đề tồn tại.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ thực trạng quản lý lễ hội truyền thống tại một địa phương cụ thể, từ đó đề xuất các giải pháp thiết thực, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua du lịch văn hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật và hướng dẫn chuyên môn về quản lý lễ hội: Cần xây dựng, ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết về kiểm kê, phân loại, lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa lễ hội, đồng thời quy định rõ trách nhiệm, quyền hạn của các cấp quản lý. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Sở VHTT&DL tỉnh Bắc Ninh chủ trì phối hợp với UBND huyện Gia Bình.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ cho cán bộ quản lý lễ hội: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về quản lý di sản văn hóa, kỹ năng tổ chức lễ hội, xử lý các tình huống phát sinh trong lễ hội cho cán bộ Phòng VH&TT huyện, cán bộ xã và Ban tổ chức lễ hội. Mục tiêu đạt 100% cán bộ quản lý lễ hội được đào tạo trong vòng 3 năm, do Sở VHTT&DL và UBND huyện phối hợp thực hiện.

  3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật về lễ hội truyền thống: Sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng, tổ chức các buổi tọa đàm, hội thảo, phát hành tài liệu để nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị văn hóa lễ hội, các quy định pháp luật và trách nhiệm trong tổ chức, tham gia lễ hội. Thời gian triển khai liên tục, do Phòng VH&TT huyện chủ động phối hợp với các xã thực hiện.

  4. Phát huy vai trò của cộng đồng trong quản lý và tổ chức lễ hội: Xây dựng cơ chế phối hợp giữa chính quyền và cộng đồng trong công tác quản lý lễ hội, khuyến khích sự tham gia của các tổ chức xã hội, doanh nghiệp trong việc bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội. Đồng thời, tăng cường giám sát, kiểm tra để ngăn chặn các hành vi thương mại hóa, mất an ninh trật tự. Thời gian thực hiện trong 2-3 năm, do UBND huyện và các xã phối hợp triển khai.

  5. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, bảo đảm an ninh trật tự và bảo vệ môi trường trong lễ hội: Thiết lập các đoàn kiểm tra liên ngành trước, trong và sau lễ hội để xử lý kịp thời các vi phạm, đảm bảo lễ hội diễn ra trang nghiêm, an toàn, văn minh. Đồng thời, xây dựng các quy định về bảo vệ môi trường trong tổ chức lễ hội. Thời gian thực hiện hàng năm, do UBND huyện chủ trì phối hợp với công an và các ngành liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa các cấp: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về công tác quản lý lễ hội truyền thống, giúp cán bộ nâng cao nhận thức, kỹ năng quản lý và tổ chức lễ hội phù hợp với quy định pháp luật và thực tế địa phương.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử và di sản: Tài liệu tham khảo quý giá về lễ hội truyền thống tại huyện Gia Bình, góp phần bổ sung nguồn tư liệu khoa học cho các nghiên cứu về văn hóa dân gian, di sản văn hóa phi vật thể và quản lý di sản.

  3. Các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực du lịch văn hóa: Luận văn phân tích vai trò của lễ hội trong phát triển du lịch địa phương, từ đó giúp các bên liên quan xây dựng các sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc, bền vững.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và Ban tổ chức lễ hội: Giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa lễ hội, trách nhiệm trong bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống, đồng thời hướng dẫn cách thức tổ chức lễ hội đúng quy định, an toàn, văn minh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lễ hội truyền thống là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Lễ hội truyền thống là sự kiện văn hóa cộng đồng gồm phần lễ (nghi lễ tín ngưỡng) và phần hội (hoạt động văn hóa nghệ thuật), diễn ra theo chu kỳ, gắn với đời sống tâm linh và tín ngưỡng của cộng đồng. Đặc điểm nổi bật là tính thiêng liêng, tính cộng đồng và sự kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống.

  2. Vai trò của quản lý Nhà nước trong công tác lễ hội truyền thống như thế nào?
    Quản lý Nhà nước định hướng, tổ chức, giám sát các hoạt động lễ hội nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, đảm bảo lễ hội diễn ra trang nghiêm, đúng nghi lễ, an toàn, văn minh, đồng thời ngăn chặn các biểu hiện tiêu cực như thương mại hóa, mất an ninh trật tự.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý lễ hội truyền thống tại huyện Gia Bình là gì?
    Khó khăn gồm việc kiểm kê, phân loại và lập hồ sơ khoa học chưa đầy đủ; phối hợp tổ chức lễ hội giữa các ban ngành còn hạn chế; đào tạo cán bộ quản lý chưa đồng đều; sự tham gia của cộng đồng trong quản lý chưa hiệu quả; nguy cơ thương mại hóa và mất an ninh trật tự trong lễ hội.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý lễ hội truyền thống?
    Cần hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật, tăng cường đào tạo cán bộ, đẩy mạnh tuyên truyền giáo dục pháp luật, phát huy vai trò cộng đồng, tăng cường thanh tra, kiểm tra và bảo đảm an ninh trật tự, bảo vệ môi trường trong lễ hội.

  5. Lễ hội truyền thống có vai trò gì trong phát triển kinh tế - xã hội địa phương?
    Lễ hội truyền thống góp phần giáo dục truyền thống văn hóa, tăng cường sự gắn kết cộng đồng, đồng thời là nguồn tài nguyên văn hóa quý giá để phát triển du lịch văn hóa, tạo điều kiện thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển bền vững.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng công tác quản lý lễ hội truyền thống trên địa bàn huyện Gia Bình từ năm 2015 đến nay, với 36 lễ hội truyền thống đa dạng về loại hình và quy mô.
  • Hệ thống quản lý Nhà nước về lễ hội được tổ chức đầy đủ từ Trung ương đến cấp xã, tuy nhiên còn tồn tại nhiều hạn chế về kiểm kê, lập hồ sơ khoa học, phối hợp tổ chức và đào tạo cán bộ.
  • Lễ hội truyền thống giữ vai trò quan trọng trong bảo tồn giá trị văn hóa, gắn kết cộng đồng và phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đặc biệt qua hoạt động du lịch văn hóa.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực như hoàn thiện văn bản pháp luật, tăng cường đào tạo, tuyên truyền, phát huy vai trò cộng đồng và nâng cao công tác thanh tra, kiểm tra nhằm nâng cao hiệu quả quản lý lễ hội.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong việc xây dựng chính sách quản lý lễ hội truyền thống bền vững, góp phần phát triển văn hóa và kinh tế huyện Gia Bình, đồng thời là tài liệu tham khảo cho các địa phương khác.

Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp đề xuất, bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội truyền thống, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.