Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, ngành giáo dục Việt Nam đang đứng trước yêu cầu đổi mới toàn diện nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học. Môn Khoa học Tự nhiên (KHTN) ở cấp Trung học cơ sở (THCS) giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành năng lực khoa học, tư duy sáng tạo và kỹ năng thực hành cho học sinh. Tại thành phố Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên, với mạng lưới 17 trường THCS và hơn 6.500 học sinh, việc quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN được xem là một trong những giải pháp trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN tại các trường THCS trên địa bàn thành phố Hưng Yên trong giai đoạn từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực học sinh. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông mới.

Theo số liệu thống kê, thành phố Hưng Yên có tốc độ phát triển kinh tế nhanh, với giá trị thương mại, dịch vụ đạt khoảng 6.925 tỷ đồng năm 2019, tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư phát triển giáo dục. Tuy nhiên, thực trạng dạy học trải nghiệm môn KHTN còn nhiều hạn chế như phương pháp dạy truyền thống, thiếu sự linh hoạt và chưa phát huy hết tiềm năng của học sinh. Do đó, nghiên cứu này nhằm cung cấp cơ sở khoa học để nâng cao chất lượng quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN, góp phần phát triển giáo dục THCS tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết học tập trải nghiệm nổi bật, trong đó có lý thuyết học tập trải nghiệm của David Kolb (1984) với chu trình học tập gồm bốn giai đoạn: kinh nghiệm cụ thể, quan sát phản chiếu, khái niệm hóa và thử nghiệm tích cực. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của kinh nghiệm trong việc hình thành kiến thức và phát triển năng lực người học.

Bên cạnh đó, các quan điểm của John Dewey về giáo dục trải nghiệm, Vygotsky với khái niệm “Vùng cận phát triển” và “Nâng đỡ vừa sức”, cũng được vận dụng để làm rõ vai trò của sự hỗ trợ từ giáo viên trong quá trình học tập trải nghiệm. Các khái niệm chính bao gồm: dạy học trải nghiệm, quản lý dạy học, năng lực học sinh, phương pháp dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm khảo sát thực trạng tại 3 trường THCS tiêu biểu của thành phố Hưng Yên: THCS Nguyễn Tất Thành, THCS Lê Lợi và THCS Phương Chiểu. Đối tượng khảo sát gồm cán bộ quản lý giáo dục, hiệu trưởng, phó hiệu trưởng, tổ trưởng chuyên môn, giáo viên dạy môn KHTN và học sinh khối 8, 9.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm quan sát trực tiếp, điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn sâu cán bộ quản lý và giáo viên, cùng với tham khảo ý kiến chuyên gia. Cỡ mẫu khảo sát khoảng vài trăm người, đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng thống kê mô tả và phân tích định lượng nhằm đánh giá thực trạng, nhận diện các yếu tố ảnh hưởng và mức độ cần thiết, khả thi của các biện pháp quản lý đề xuất. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về dạy học trải nghiệm môn KHTN: Khoảng 85% cán bộ quản lý và giáo viên tại các trường khảo sát nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của dạy học trải nghiệm trong phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% học sinh thể hiện sự hiểu biết rõ ràng về mục đích và lợi ích của hoạt động trải nghiệm.

  2. Thực trạng nội dung và phương pháp dạy học trải nghiệm: 70% giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, làm việc nhóm, sắm vai và trò chơi trong giảng dạy môn KHTN. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 50% giáo viên thường xuyên tổ chức các hoạt động thực hành, thí nghiệm và tham quan dã ngoại phù hợp với nội dung chương trình.

  3. Hình thức tổ chức và hứng thú học tập: Hình thức tổ chức dạy học trải nghiệm chủ yếu là thực hành trong lớp và thí nghiệm, chiếm khoảng 65%. Hình thức tham quan dã ngoại và sản xuất thử ít được tổ chức do hạn chế về cơ sở vật chất và kinh phí. Hứng thú học tập trải nghiệm của học sinh được đánh giá ở mức trung bình khá, với khoảng 55% học sinh thể hiện sự tích cực tham gia.

  4. Quản lý và kiểm tra, đánh giá: Công tác lập kế hoạch và chỉ đạo dạy học trải nghiệm được thực hiện nghiêm túc ở 80% trường khảo sát. Tuy nhiên, việc kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học trải nghiệm còn mang tính hình thức, chưa có tiêu chí đánh giá cụ thể và thống nhất, chỉ khoảng 45% giáo viên và cán bộ quản lý đánh giá cao hiệu quả kiểm tra, đánh giá hiện tại.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về dạy học trải nghiệm môn KHTN tương đối tích cực, phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông. Tuy nhiên, sự chênh lệch giữa nhận thức và thực tiễn tổ chức dạy học trải nghiệm phản ánh những khó khăn trong việc triển khai do hạn chế về năng lực chuyên môn, cơ sở vật chất và nguồn lực tài chính.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, mức độ áp dụng phương pháp dạy học trải nghiệm tại các trường THCS thành phố Hưng Yên còn thấp hơn so với các địa phương phát triển giáo dục mạnh mẽ. Việc thiếu đa dạng hình thức tổ chức và hạn chế trong kiểm tra, đánh giá làm giảm hiệu quả của hoạt động trải nghiệm, ảnh hưởng đến sự hứng thú và phát triển năng lực của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học trải nghiệm, biểu đồ tròn về mức độ hứng thú học tập của học sinh và bảng tổng hợp đánh giá công tác quản lý, kiểm tra, đánh giá tại các trường khảo sát. Những hạn chế này đòi hỏi sự can thiệp đồng bộ từ phía nhà trường, phòng giáo dục và các cấp quản lý nhằm nâng cao chất lượng quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực dạy học trải nghiệm cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học trải nghiệm, kỹ năng tổ chức hoạt động thực hành, thí nghiệm và đánh giá kết quả học tập. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn cho 100% giáo viên dạy môn KHTN trong vòng 1 năm, do Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm thực hiện.

  2. Đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học trải nghiệm: Khuyến khích giáo viên áp dụng đa dạng các phương pháp như làm việc nhóm, sắm vai, trò chơi và học theo dự án phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh. Thời gian triển khai trong 2 năm học tiếp theo, do hiệu trưởng và tổ chuyên môn chủ trì.

  3. Đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ dạy học trải nghiệm: Nhà trường phối hợp với các cấp quản lý và xã hội hóa nguồn lực để nâng cấp phòng thí nghiệm, mua sắm dụng cụ thực hành, tổ chức các chuyến tham quan dã ngoại. Mục tiêu hoàn thành trong 3 năm, nhằm tạo môi trường học tập trải nghiệm tích cực.

  4. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học trải nghiệm: Phát triển bộ tiêu chí đánh giá cụ thể, khách quan, phù hợp với mục tiêu môn học và năng lực học sinh. Tổ chức đánh giá định kỳ, kết hợp phản hồi từ học sinh và giáo viên để điều chỉnh phương pháp dạy học. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Ban giám hiệu và tổ chuyên môn đảm nhiệm.

  5. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ nhằm huy động nguồn lực, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động trải nghiệm. Tổ chức các buổi họp phụ huynh, mời các chuyên gia, doanh nghiệp tham gia hỗ trợ. Thực hiện liên tục và duy trì bền vững.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục cấp trường và phòng giáo dục: Nhận diện thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng và biện pháp quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN để nâng cao hiệu quả công tác quản lý và chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Giáo viên môn Khoa học Tự nhiên tại các trường THCS: Áp dụng các phương pháp dạy học trải nghiệm, tổ chức hoạt động thực hành, thí nghiệm, trò chơi và dự án nhằm phát triển năng lực học sinh, đồng thời nâng cao kỹ năng chuyên môn.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Sư phạm: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả khảo sát thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến đổi mới giáo dục và quản lý dạy học.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương và trung ương: Sử dụng kết quả nghiên cứu làm căn cứ xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng giáo viên và đầu tư cơ sở vật chất phục vụ dạy học trải nghiệm trong hệ thống giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học trải nghiệm môn KHTN là gì?
    Dạy học trải nghiệm môn KHTN là phương pháp dạy học trong đó học sinh trực tiếp tham gia các hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên, nhằm tích lũy kiến thức, kỹ năng và phát triển phẩm chất. Ví dụ như thực hành thí nghiệm, tham quan dã ngoại, làm dự án khoa học.

  2. Tại sao quản lý dạy học trải nghiệm lại quan trọng?
    Quản lý tốt giúp đảm bảo hoạt động dạy học trải nghiệm được tổ chức hiệu quả, phù hợp với mục tiêu giáo dục, phát huy năng lực giáo viên và học sinh, đồng thời sử dụng hiệu quả nguồn lực nhà trường. Điều này góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

  3. Những khó khăn thường gặp khi triển khai dạy học trải nghiệm?
    Khó khăn gồm hạn chế về cơ sở vật chất, thiếu kinh phí, năng lực chuyên môn giáo viên chưa đồng đều, phương pháp dạy học truyền thống còn phổ biến, và thiếu sự phối hợp giữa nhà trường với gia đình, xã hội.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học trải nghiệm?
    Hiệu quả được đánh giá qua tiêu chí về sự tham gia tích cực của học sinh, mức độ phát triển năng lực, kết quả học tập, thái độ và kỹ năng thực hành. Việc đánh giá cần kết hợp quan sát, phỏng vấn, bài kiểm tra và phản hồi từ học sinh.

  5. Các biện pháp nâng cao chất lượng quản lý dạy học trải nghiệm là gì?
    Bao gồm bồi dưỡng năng lực giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học, đầu tư cơ sở vật chất, xây dựng hệ thống kiểm tra đánh giá hiệu quả, và tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội để tạo môi trường học tập tích cực.

Kết luận

  • Quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN tại các trường THCS thành phố Hưng Yên đã được quan tâm nhưng còn nhiều hạn chế về phương pháp tổ chức và kiểm tra đánh giá.
  • Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về dạy học trải nghiệm tương đối tích cực, tuy nhiên năng lực chuyên môn và điều kiện cơ sở vật chất chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu đổi mới.
  • Các phương pháp dạy học trải nghiệm như giải quyết vấn đề, làm việc nhóm, sắm vai và trò chơi được áp dụng nhưng chưa đa dạng và sâu rộng.
  • Đề xuất các biện pháp đồng bộ nhằm nâng cao năng lực giáo viên, đổi mới phương pháp, đầu tư cơ sở vật chất và hoàn thiện hệ thống kiểm tra đánh giá.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi thiết thực cho việc nâng cao chất lượng giáo dục THCS tại địa phương, góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông mới.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và hiệu trưởng cần triển khai ngay các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để hoàn thiện mô hình quản lý dạy học trải nghiệm môn KHTN. Để biết thêm chi tiết và ứng dụng thực tiễn, quý độc giả có thể liên hệ với các cơ sở giáo dục và phòng giáo dục địa phương.