Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực. Theo ước tính, các trường trung học phổ thông (THPT) tại thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh đang đối mặt với thách thức trong việc quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Môn Ngữ văn giữ vai trò then chốt trong việc bồi dưỡng phẩm chất, năng lực ngôn ngữ và văn học cho học sinh, góp phần hình thành nhân cách và kỹ năng sống. Tuy nhiên, thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn tại các trường THPT trên địa bàn còn nhiều hạn chế, như nhận thức chưa đồng đều của cán bộ quản lý và giáo viên, phương pháp dạy học chưa đổi mới toàn diện, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp, nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 4 trường THPT trên địa bàn Từ Sơn, với đối tượng khảo sát gồm 18 cán bộ quản lý, 36 giáo viên Ngữ văn và 200 học sinh khối 10, 11 trong giai đoạn từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần đổi mới quản lý giáo dục, nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, đồng thời đáp ứng yêu cầu phát triển toàn diện năng lực học sinh trong thời kỳ hội nhập và phát triển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết tiếp cận năng lực trong giáo dục, nhấn mạnh việc phát triển năng lực người học làm trung tâm, tập trung vào kết quả đầu ra và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Theo K. Paprock, tiếp cận năng lực có năm đặc tính cơ bản: người học là trung tâm, đáp ứng chính sách, định hướng cuộc sống thật, linh hoạt và có tiêu chuẩn rõ ràng. Mô hình năng lực của Boyatzid tập trung vào xác định, phát triển và đánh giá năng lực dựa trên vai trò công việc, trong đó giáo viên cần có năng lực chuyên môn, năng lực tổ chức và phát triển học sinh.

Tại Việt Nam, chương trình giáo dục phổ thông tổng thể định nghĩa năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành qua học tập, rèn luyện, cho phép thực hiện thành công hoạt động trong điều kiện cụ thể. Dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh nhằm hình thành năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học, năng lực giải quyết vấn đề, sáng tạo, giao tiếp, hợp tác, tự chủ và tự học. Quản lý hoạt động dạy học theo định hướng này là sự tác động có kế hoạch của cán bộ quản lý nhằm thực hiện mục tiêu, đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá, nâng cao chất lượng dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, phân tích, tổng hợp tài liệu chuyên ngành về quản lý giáo dục, dạy học theo định hướng phát triển năng lực và môn Ngữ văn THPT. Về thực tiễn, áp dụng các phương pháp:

  • Điều tra bằng bảng hỏi: Thu thập dữ liệu từ 18 cán bộ quản lý, 36 giáo viên Ngữ văn và 200 học sinh khối 10, 11 tại 4 trường THPT trên địa bàn Từ Sơn.
  • Phỏng vấn sâu: Trao đổi với cán bộ quản lý và giáo viên để làm rõ thực trạng quản lý và những khó khăn, thuận lợi trong dạy học theo định hướng năng lực.
  • Quan sát trực tiếp: Dự giờ, theo dõi hoạt động dạy học, sinh hoạt chuyên môn và các hoạt động ngoại khóa liên quan đến môn Ngữ văn.
  • Nghiên cứu sản phẩm hoạt động: Phân tích giáo án, kế hoạch dạy học của giáo viên để đánh giá mức độ áp dụng định hướng phát triển năng lực.
  • Phương pháp chuyên gia: Xin ý kiến đánh giá về tính cấp thiết và khả thi của các biện pháp quản lý đề xuất từ các chuyên gia giáo dục, cán bộ quản lý và giáo viên.

Phân tích số liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, trung bình để đánh giá thực trạng và hiệu quả các biện pháp quản lý. Thời gian nghiên cứu từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Khoảng 75% cán bộ quản lý và 68% giáo viên nhận thức đúng và đầy đủ về tầm quan trọng của dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, 32% giáo viên còn giữ quan điểm truyền thống, chưa thực sự đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Thực trạng quản lý mục tiêu và chương trình dạy học: 85% trường đã xây dựng kế hoạch dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực, nhưng chỉ khoảng 60% giáo viên thực hiện nghiêm túc kế hoạch này. Việc điều chỉnh chương trình còn hạn chế do thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận quản lý và giáo viên.

  3. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học: 70% giáo viên áp dụng các phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học theo tình huống, tuy nhiên chỉ 45% tổ chức hình thức dạy học đa dạng như sân khấu hóa tác phẩm văn học hay hoạt động ngoại khóa. Học sinh phản hồi tích cực với các phương pháp đổi mới, tăng hứng thú học tập lên khoảng 80%.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: 65% giáo viên đã đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực, kết hợp đánh giá quá trình và sản phẩm học sinh. Tuy nhiên, 35% vẫn chủ yếu sử dụng kiểm tra truyền thống, chưa đánh giá toàn diện năng lực học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy công tác quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn đã có những bước tiến đáng kể, đặc biệt trong nhận thức và áp dụng phương pháp dạy học tích cực. Tuy nhiên, sự chưa đồng đều trong nhận thức và thực hiện giữa các giáo viên và cán bộ quản lý là nguyên nhân chính dẫn đến hiệu quả chưa cao.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, mức độ áp dụng đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học tại Từ Sơn tương đối phù hợp với xu hướng chung, nhưng cần tăng cường hơn nữa sự phối hợp quản lý và bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên. Việc đổi mới kiểm tra, đánh giá cũng cần được chú trọng để phản ánh đúng năng lực học sinh, tránh tình trạng đánh giá chủ yếu dựa trên kiến thức lý thuyết.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, biểu đồ tròn về nhận thức của giáo viên và cán bộ quản lý, bảng so sánh kết quả kiểm tra đánh giá truyền thống và đổi mới. Những hạn chế này phản ánh nhu cầu cấp thiết về các biện pháp quản lý đồng bộ, phù hợp với điều kiện thực tế của các trường THPT tại địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, nhằm thống nhất quan điểm và tạo sự đồng thuận trong thực hiện. Thời gian: trong 6 tháng đầu năm học; Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT phối hợp với các trường.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên Ngữ văn thông qua các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, thiết kế bài giảng theo định hướng năng lực, sử dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy. Thời gian: liên tục trong năm học; Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường và tổ chuyên môn.

  3. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, sân khấu hóa tác phẩm văn học, hoạt động ngoại khóa, tham quan học tập thực tế nhằm phát huy tối đa năng lực sáng tạo, giao tiếp và hợp tác của học sinh. Thời gian: áp dụng từ đầu năm học; Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn và tổ chuyên môn.

  4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hướng đánh giá năng lực toàn diện, kết hợp đánh giá quá trình và sản phẩm học sinh, giảm bớt kiểm tra truyền thống. Thời gian: triển khai từ học kỳ II; Chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn và Ban giám hiệu.

  5. Tăng cường quản lý và sử dụng hiệu quả cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học như máy chiếu, bảng thông minh, thư viện điện tử, tài liệu tham khảo để hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian: thường xuyên; Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và bộ phận kỹ thuật nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường THPT: Nhận diện thực trạng quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực, từ đó xây dựng kế hoạch quản lý hiệu quả, nâng cao chất lượng giáo dục.

  2. Giáo viên Ngữ văn THPT: Áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, đổi mới kiểm tra đánh giá, phát triển năng lực học sinh một cách toàn diện và hiệu quả.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Khoa học giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn về quản lý hoạt động dạy học theo định hướng năng lực.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương và Sở GD&ĐT: Làm cơ sở để xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng, hướng dẫn đổi mới quản lý và dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là gì?
    Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là phương pháp tập trung vào việc hình thành và phát triển các năng lực cần thiết cho học sinh như tư duy phản biện, sáng tạo, giao tiếp và hợp tác, thay vì chỉ truyền đạt kiến thức thuần túy. Ví dụ, giáo viên tổ chức thảo luận nhóm, đóng vai để học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  2. Tại sao quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực lại quan trọng?
    Quản lý hiệu quả giúp đảm bảo mục tiêu phát triển năng lực học sinh được thực hiện đồng bộ, phương pháp dạy học được đổi mới, hình thức tổ chức đa dạng, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

  3. Những phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong môn Ngữ văn?
    Các phương pháp phổ biến gồm thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học theo tình huống, dạy học trực quan và sử dụng công nghệ thông tin. Ví dụ, đóng vai giúp học sinh hóa thân vào nhân vật văn học, tăng khả năng cảm thụ và sáng tạo.

  4. Làm thế nào để đổi mới kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực?
    Đổi mới kiểm tra đánh giá bằng cách kết hợp đánh giá quá trình học tập, sản phẩm học sinh và kiểm tra định kỳ, tập trung vào năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng giải quyết vấn đề thay vì chỉ kiểm tra kiến thức lý thuyết.

  5. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn?
    Nhận thức và năng lực của cán bộ quản lý và giáo viên là yếu tố quyết định. Nếu cán bộ quản lý và giáo viên có nhận thức đúng đắn, năng lực chuyên môn cao, việc quản lý và đổi mới dạy học sẽ hiệu quả hơn, góp phần phát triển năng lực học sinh.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn đã đạt được những kết quả tích cực nhưng còn nhiều hạn chế cần khắc phục.
  • Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá chưa đồng đều, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực học sinh.
  • Các phương pháp dạy học tích cực và hình thức tổ chức đa dạng đã được áp dụng nhưng chưa phổ biến rộng rãi và đồng bộ.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý đồng bộ, tập trung bồi dưỡng nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên, đổi mới kiểm tra đánh giá và sử dụng hiệu quả cơ sở vật chất.
  • Tiếp tục triển khai nghiên cứu, đánh giá hiệu quả các biện pháp trong các năm học tiếp theo để hoàn thiện mô hình quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh.

Call-to-action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên Ngữ văn cần chủ động áp dụng các biện pháp quản lý và đổi mới phương pháp dạy học để nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển toàn diện năng lực học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.