Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực. Theo ước tính, các trường trung học phổ thông (THPT) trên địa bàn thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh đang đối mặt với thách thức trong việc quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Môn Ngữ văn giữ vai trò quan trọng trong việc bồi dưỡng phẩm chất, năng lực ngôn ngữ và văn học cho học sinh, góp phần hình thành nhân cách và kỹ năng sống. Tuy nhiên, thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn tại các trường THPT thị xã Từ Sơn còn tồn tại nhiều hạn chế như nhận thức chưa đồng đều của cán bộ quản lý và giáo viên, phương pháp dạy học chưa đổi mới, hình thức tổ chức dạy học chưa đa dạng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn, đồng thời đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp để nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 4 trường THPT trên địa bàn thị xã Từ Sơn trong giai đoạn từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020, với đối tượng khảo sát gồm 18 cán bộ quản lý, 36 giáo viên dạy Ngữ văn và 200 học sinh khối 10, 11.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quản lý giáo dục, góp phần đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông tại địa phương. Các chỉ số đánh giá hiệu quả quản lý như mức độ nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về dạy học theo định hướng năng lực, tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học tích cực, mức độ đổi mới hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá được sử dụng làm thước đo chính trong nghiên cứu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý giáo dục, dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh và các khái niệm chuyên ngành như:

  • Lý thuyết tiếp cận năng lực trong giáo dục: Nhấn mạnh việc tập trung vào kết quả học tập, phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ trong thực tiễn. Theo đó, năng lực được hiểu là tổ hợp các thuộc tính tâm lý, kiến thức, kỹ năng và thái độ giúp người học thực hiện thành công các nhiệm vụ trong điều kiện cụ thể.

  • Mô hình quản lý hoạt động dạy học: Quản lý là sự tác động có mục đích, có kế hoạch của chủ thể quản lý (hiệu trưởng, tổ chuyên môn) đến khách thể quản lý (giáo viên, học sinh) nhằm đạt được mục tiêu giáo dục đã đề ra.

  • Khái niệm năng lực học sinh: Bao gồm năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực tự chủ và tự học.

  • Mô hình đổi mới phương pháp dạy học tích cực: Áp dụng các phương pháp như thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học nêu vấn đề, dạy học theo tình huống, dạy học trực quan nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Phân tích, tổng hợp tài liệu về quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh, xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài.

  • Phương pháp điều tra thực tiễn: Thu thập dữ liệu qua bảng hỏi, phỏng vấn, quan sát và nghiên cứu sản phẩm hoạt động (giáo án, kế hoạch dạy học) từ 18 cán bộ quản lý, 36 giáo viên và 200 học sinh tại 4 trường THPT trên địa bàn thị xã Từ Sơn.

  • Phương pháp chuyên gia: Xin ý kiến đánh giá về tính cấp thiết và khả thi của các biện pháp quản lý đề xuất từ lãnh đạo Sở Giáo dục và Đào tạo, hiệu trưởng, giáo viên dạy Ngữ văn.

  • Phương pháp xử lý số liệu: Sử dụng thống kê mô tả để tổng hợp, phân tích số liệu khảo sát, so sánh tỷ lệ phần trăm các chỉ tiêu về nhận thức, thực hiện mục tiêu, phương pháp dạy học, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất biện pháp quản lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh: Khoảng 75% cán bộ quản lý và 68% giáo viên nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 25% cán bộ quản lý và 32% giáo viên chưa thực sự hiểu rõ hoặc chưa áp dụng hiệu quả.

  2. Thực hiện mục tiêu dạy học môn Ngữ văn: 62% giáo viên đã xây dựng kế hoạch dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, trong khi 38% còn giữ phương pháp truyền thống, tập trung vào truyền đạt kiến thức hơn là phát triển năng lực.

  3. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học: 55% giáo viên thường xuyên sử dụng các phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học theo tình huống; 45% còn áp dụng chủ yếu phương pháp giảng giải truyền thống. Hình thức tổ chức dạy học đa dạng chưa được áp dụng rộng rãi, chỉ khoảng 40% giáo viên tổ chức hoạt động ngoại khóa hoặc sân khấu hóa tác phẩm văn học.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học: Khoảng 60% giáo viên đã đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực, kết hợp đánh giá quá trình và sản phẩm học sinh; 40% còn áp dụng chủ yếu kiểm tra kiến thức qua bài kiểm tra viết truyền thống.

  5. Quản lý sử dụng cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học: Các trường đã đầu tư máy chiếu, bảng tương tác và kết nối Internet, tuy nhiên chỉ có khoảng 50% giáo viên sử dụng hiệu quả các thiết bị này trong giảng dạy môn Ngữ văn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những tồn tại trên chủ yếu do nhận thức chưa đồng đều của cán bộ quản lý và giáo viên về đổi mới dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Một số giáo viên còn bám sát phương pháp truyền thống, chưa mạnh dạn áp dụng các phương pháp tích cực và hình thức tổ chức đa dạng. Việc quản lý đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá chưa được thực hiện đồng bộ và chặt chẽ.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục phổ thông tại các địa phương khác, kết quả khảo sát tại thị xã Từ Sơn tương đồng với xu hướng chung về sự cần thiết đổi mới quản lý và phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh. Việc áp dụng công nghệ thông tin trong dạy học Ngữ văn còn hạn chế, cần được tăng cường để nâng cao hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm nhận thức, áp dụng phương pháp dạy học tích cực, đổi mới kiểm tra đánh giá và sử dụng thiết bị dạy học của giáo viên. Bảng tổng hợp kết quả khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn cũng giúp minh họa rõ nét các chỉ tiêu đánh giá.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, tập trung vào mục tiêu, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học tích cực. Thời gian thực hiện: trong năm học 2024-2025. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên Ngữ văn thông qua các khóa tập huấn chuyên sâu về đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Thời gian: tổ chức định kỳ hàng năm. Chủ thể: Ban Giám hiệu các trường, tổ chuyên môn.

  3. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học theo tình huống, sân khấu hóa tác phẩm văn học, tổ chức hoạt động ngoại khóa và tham quan học tập thực tế. Mục tiêu tăng tỷ lệ áp dụng phương pháp tích cực lên trên 80% trong 2 năm tới. Chủ thể: Giáo viên, tổ chuyên môn, Ban Giám hiệu.

  4. Đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học theo hướng đánh giá năng lực, kết hợp đánh giá quá trình và sản phẩm học sinh, giảm thiểu kiểm tra kiến thức thuần túy. Thời gian: áp dụng ngay từ năm học 2024-2025. Chủ thể: Giáo viên, tổ chuyên môn, Ban Giám hiệu.

  5. Tăng cường quản lý và sử dụng hiệu quả cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học hiện đại như máy chiếu, bảng tương tác, Internet trong giảng dạy môn Ngữ văn. Đảm bảo 100% giáo viên được đào tạo sử dụng thiết bị trong 1 năm tới. Chủ thể: Ban Giám hiệu, bộ phận kỹ thuật nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Nhận diện thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn, từ đó xây dựng kế hoạch quản lý phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học.

  2. Giáo viên dạy môn Ngữ văn: Áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, đổi mới kiểm tra đánh giá và tổ chức hình thức dạy học đa dạng theo định hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Giáo dục học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả khảo sát thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Sở Giáo dục và Đào tạo, các cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu làm căn cứ xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng và hướng dẫn đổi mới quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là gì?
    Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là phương pháp tập trung phát triển toàn diện phẩm chất, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, giúp học sinh trở thành chủ thể tích cực trong quá trình học tập và giải quyết các vấn đề thực tế.

  2. Tại sao cần đổi mới quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn?
    Đổi mới quản lý giúp nâng cao hiệu quả tổ chức dạy học, đảm bảo giáo viên áp dụng phương pháp tích cực, hình thức tổ chức đa dạng, kiểm tra đánh giá phù hợp, từ đó phát triển năng lực học sinh và nâng cao chất lượng giáo dục.

  3. Các phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong môn Ngữ văn?
    Các phương pháp phổ biến gồm thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học nêu vấn đề, dạy học theo tình huống, dạy học trực quan, sân khấu hóa tác phẩm văn học và tổ chức hoạt động ngoại khóa.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực học sinh hiệu quả trong môn Ngữ văn?
    Đánh giá năng lực học sinh cần kết hợp đánh giá quá trình học tập và sản phẩm học tập, sử dụng các hình thức kiểm tra đa dạng như kiểm tra thường xuyên, kiểm tra định kỳ, đánh giá qua sản phẩm nhóm, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng.

  5. Vai trò của công nghệ thông tin trong dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực?
    Công nghệ thông tin giúp giáo viên tổ chức bài giảng sinh động, tạo hứng thú học tập, hỗ trợ học sinh tiếp cận tài liệu đa dạng, phát huy năng lực giao tiếp, hợp tác và sáng tạo trong học tập.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn còn nhiều hạn chế về nhận thức, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học.
  • Việc đổi mới quản lý cần tập trung nâng cao nhận thức, năng lực chuyên môn cho cán bộ quản lý và giáo viên, đồng thời đa dạng hóa phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá.
  • Cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học hiện đại cần được khai thác hiệu quả để hỗ trợ đổi mới dạy học.
  • Các biện pháp quản lý đề xuất có tính khả thi và cấp thiết, phù hợp với điều kiện thực tiễn địa phương.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong việc triển khai và đánh giá hiệu quả các biện pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại thị xã Từ Sơn.

Call-to-action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các biện pháp đổi mới quản lý và dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực trong thời kỳ hội nhập.