Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và toàn cầu hóa, việc phát triển năng lực cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng nhu cầu lao động năng động, sáng tạo và thích ứng với xã hội hiện đại. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018, năng lực giải quyết vấn đề (GQVD) và sáng tạo là một trong những năng lực chung quan trọng cần được phát triển cho học sinh phổ thông. Đặc biệt, trong môn Hóa học lớp 11, nội dung các chất vô cơ chứa Nitrogen giữ vai trò then chốt giúp học sinh hiểu sâu về tính chất hóa học và ứng dụng thực tiễn của các hợp chất này.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng và tổ chức dạy học nội dung các chất vô cơ chứa Nitrogen nhằm phát triển năng lực GQVD và sáng tạo cho học sinh THPT. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2023-2024 tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội, với đối tượng chính là học sinh lớp 11 và giáo viên bộ môn Hóa học. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả học tập, phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học.

Theo khảo sát, có khoảng 90,6% giáo viên cho rằng thời gian dạy học còn hạn chế ảnh hưởng đến việc phát triển năng lực cho học sinh, trong khi 68,8% học sinh chưa tích cực tham gia các hoạt động học tập phát triển năng lực. Nghiên cứu nhằm giải quyết những khó khăn này thông qua thiết kế các kế hoạch dạy học tích cực, ứng dụng công nghệ thông tin và phương pháp dạy học theo góc, đóng vai để phát triển năng lực GQVD và sáng tạo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết năng lực, trong đó năng lực được hiểu là tổng hợp các thuộc tính cá nhân bao gồm tri thức, kỹ năng, thái độ và khả năng vận dụng trong thực tiễn. Cấu trúc năng lực gồm bốn thành phần chính: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Đặc biệt, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo được phân tích thành sáu năng lực thành phần: nhận ra ý tưởng mới, phát hiện và làm rõ vấn đề, hình thành và triển khai ý tưởng mới, đề xuất và lựa chọn giải pháp, thiết kế và tổ chức hoạt động, tư duy độc lập.

Hai phương pháp dạy học tích cực được áp dụng là dạy học theo góc và phương pháp đóng vai. Dạy học theo góc tạo điều kiện cho học sinh thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các vị trí trong lớp học, phù hợp với phong cách học tập đa dạng, giúp phát triển năng lực tự chủ, sáng tạo và hợp tác. Phương pháp đóng vai giúp học sinh thực hành kỹ năng ứng xử trong tình huống giả định, phát huy tư duy sáng tạo và khả năng phối hợp nhóm.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh, quan sát quá trình dạy học, phỏng vấn chuyên gia giáo dục, và thực nghiệm sư phạm tại trường THPT H.S, Hà Nội. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 32 giáo viên và 60 học sinh lớp 11 từ các trường THPT trên địa bàn Hà Nội.

Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, phân tích tần suất, và so sánh kết quả kiểm tra năng lực trước và sau khi áp dụng các biện pháp dạy học tích cực. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2023-2024, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế kế hoạch dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển năng lực GQVD và sáng tạo: Khoảng 78,1% giáo viên quan tâm đến việc phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học Hóa học, trong đó 25% đánh giá việc phát triển năng lực GQVD và sáng tạo là rất quan trọng. Tuy nhiên, 90,6% giáo viên cho biết thời gian dạy học hạn chế là rào cản lớn nhất, 68,8% học sinh chưa tích cực tham gia các hoạt động phát triển năng lực.

  2. Hiệu quả phương pháp dạy học theo góc: Qua thực nghiệm, học sinh tham gia hoạt động theo góc đạt kết quả kiểm tra năng lực GQVD và sáng tạo tăng trung bình 15% so với nhóm đối chứng. Biểu đồ kết quả kiểm tra cho thấy nhóm thực nghiệm có tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình tăng từ 60% lên 75%.

  3. Hiệu quả phương pháp đóng vai: Học sinh tham gia đóng vai trong buổi tọa đàm về hợp chất Nitrogen và các vấn đề môi trường thể hiện sự chủ động, sáng tạo trong việc đề xuất giải pháp giảm thiểu tác hại mưa acid và hiện tượng phú dưỡng. Tỷ lệ học sinh thể hiện tư duy độc lập và khả năng tranh luận tăng 20% so với trước thực nghiệm.

  4. Bộ công cụ đánh giá năng lực: Bộ công cụ đánh giá năng lực GQVD và sáng tạo được thiết kế bao gồm phiếu quan sát, phiếu tự đánh giá và bài kiểm tra năng lực, giúp đánh giá toàn diện quá trình và kết quả học tập của học sinh. Kết quả đánh giá qua bộ công cụ cho thấy sự tiến bộ rõ rệt của học sinh sau khi áp dụng các biện pháp dạy học tích cực.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của việc phát triển năng lực GQVD và sáng tạo còn hạn chế là do thời gian dạy học bị giới hạn và chương trình học nặng về kiến thức. Việc áp dụng phương pháp dạy học theo góc và đóng vai đã tạo điều kiện cho học sinh phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học.

Biểu đồ phân tích kết quả kiểm tra năng lực trước và sau thực nghiệm minh họa rõ sự cải thiện về điểm số và thái độ học tập của học sinh. Bảng tổng hợp ý kiến giáo viên và học sinh cũng cho thấy sự đồng thuận về hiệu quả của các phương pháp dạy học tích cực trong việc phát triển năng lực.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc nâng cao chất lượng dạy học môn Hóa học mà còn góp phần phát triển toàn diện năng lực cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên sử dụng dạy học theo góc và phương pháp đóng vai trong các tiết học Hóa học để phát triển năng lực GQVD và sáng tạo cho học sinh. Thời gian áp dụng nên được lên kế hoạch cụ thể trong năm học 2024-2025.

  2. Xây dựng và hoàn thiện bộ công cụ đánh giá năng lực: Phát triển thêm các công cụ đánh giá đa dạng, phù hợp với từng nội dung bài học và đối tượng học sinh nhằm đánh giá chính xác năng lực GQVD và sáng tạo. Chủ thể thực hiện là các tổ chuyên môn và phòng giáo dục địa phương.

  3. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng về phương pháp dạy học tích cực và kỹ năng đánh giá năng lực cho giáo viên bộ môn Hóa học. Thời gian thực hiện trong quý 3 và quý 4 năm 2024.

  4. Điều chỉnh chương trình và thời lượng dạy học: Đề xuất các cơ quan quản lý giáo dục xem xét điều chỉnh nội dung và thời lượng dạy học môn Hóa học để tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển năng lực cho học sinh. Chủ thể thực hiện là Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng các sở giáo dục địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp các phương pháp dạy học tích cực và công cụ đánh giá năng lực giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp phát triển năng lực GQVD và sáng tạo hỗ trợ việc xây dựng chính sách, điều chỉnh chương trình và tổ chức tập huấn giáo viên.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Hóa học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết năng lực, phương pháp dạy học tích cực và thiết kế thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực Hóa học.

  4. Các chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để thiết kế chương trình môn Hóa học phù hợp với định hướng phát triển năng lực người học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo là gì?
    Năng lực này là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân để giải quyết các nhiệm vụ học tập hoặc thực tiễn, trong đó có biểu hiện của sự sáng tạo như đề xuất giải pháp mới hoặc cải tiến cách làm.

  2. Tại sao nội dung các chất vô cơ chứa Nitrogen lại quan trọng trong dạy học Hóa học 11?
    Nội dung này giúp học sinh hiểu tính chất hóa học, cấu tạo và ứng dụng thực tiễn của các hợp chất Nitrogen, từ đó phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tế và giải quyết các vấn đề môi trường.

  3. Phương pháp dạy học theo góc có ưu điểm gì?
    Phương pháp này tạo điều kiện cho học sinh học tập theo phong cách riêng, tăng cường tương tác, phát huy tính tự chủ và sáng tạo, đồng thời giúp giáo viên dễ dàng quan sát và hỗ trợ học sinh.

  4. Phương pháp đóng vai giúp phát triển năng lực như thế nào?
    Đóng vai giúp học sinh thực hành kỹ năng ứng xử trong tình huống giả định, phát huy tư duy sáng tạo, khả năng phối hợp nhóm và tranh luận, từ đó nâng cao năng lực giải quyết vấn đề.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh?
    Đánh giá cần sử dụng đồng bộ các công cụ như phiếu quan sát, hồ sơ học tập, tự đánh giá, bài kiểm tra và đánh giá đồng đẳng, tập trung vào quá trình và sản phẩm học tập, không chỉ kiểm tra kiến thức thuần túy.

Kết luận

  • Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo là năng lực cốt lõi cần phát triển cho học sinh THPT, đặc biệt trong môn Hóa học lớp 11.
  • Phương pháp dạy học theo góc và đóng vai được chứng minh hiệu quả trong việc phát triển năng lực này qua thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT Hà Nội.
  • Bộ công cụ đánh giá năng lực được thiết kế giúp đánh giá toàn diện quá trình học tập và phát triển năng lực của học sinh.
  • Các khó khăn như thời gian dạy học hạn chế và chương trình nặng kiến thức cần được điều chỉnh để tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển năng lực.
  • Đề nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và chuyên gia tiếp tục nghiên cứu, áp dụng và hoàn thiện các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học.

Hành động tiếp theo là triển khai tập huấn cho giáo viên, áp dụng rộng rãi các phương pháp dạy học tích cực và hoàn thiện bộ công cụ đánh giá trong năm học tới. Các trường THPT và phòng giáo dục nên phối hợp chặt chẽ để nhân rộng mô hình này, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.