Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế tri thức, giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc hình thành xã hội tri thức hiện đại. Tại Việt Nam, đặc biệt là các vùng dân tộc thiểu số và miền núi như huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông. Theo báo cáo của ngành giáo dục, các trường phổ thông dân tộc bán trú trung học cơ sở (PTDTBT THCS) tại huyện Nguyên Bình đang đối mặt với nhiều thách thức trong quản lý hoạt động dạy học môn Toán, một môn học có vai trò quan trọng trong phát triển tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh tại các trường PTDTBT THCS huyện Nguyên Bình trong năm học 2020-2021, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả, phù hợp với đặc thù vùng miền và yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông. Nghiên cứu tập trung vào các khía cạnh quản lý mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, kiểm tra đánh giá, cũng như các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Toán.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh dân tộc thiểu số, đồng thời hỗ trợ công tác quản lý giáo dục tại các trường PTDTBT THCS trong điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý giáo dục và giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần thực hiện thành công mục tiêu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục và lý thuyết dạy học theo tiếp cận năng lực học sinh. Lý thuyết quản lý giáo dục nhấn mạnh vai trò của hiệu trưởng và tổ chức nhà trường trong việc lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra hoạt động dạy học nhằm đạt mục tiêu giáo dục. Lý thuyết dạy học theo tiếp cận năng lực tập trung vào việc phát triển năng lực tư duy, giải quyết vấn đề, giao tiếp và sử dụng công cụ học tập của học sinh thông qua các hoạt động học tập tích cực, chủ động.

Mô hình nghiên cứu bao gồm ba thành tố chính: quản lý mục tiêu và nội dung dạy học môn Toán; quản lý phương pháp, hình thức và phương tiện dạy học; quản lý kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Các khái niệm trọng tâm gồm: năng lực học sinh (bao gồm năng lực tư duy toán học, mô hình hóa, giải quyết vấn đề, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ học tập), quản lý hoạt động dạy học, và trường PTDTBT THCS với đặc thù vùng dân tộc thiểu số và điều kiện kinh tế xã hội khó khăn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và nghiên cứu thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát thực trạng tại các trường PTDTBT THCS huyện Nguyên Bình trong năm học 2020-2021, với cỡ mẫu khoảng 150 cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phương pháp thu thập dữ liệu gồm: bảng hỏi, quan sát trực tiếp hoạt động dạy học, phỏng vấn sâu với cán bộ quản lý và giáo viên, cùng với thu thập tài liệu quản lý chuyên môn. Dữ liệu được xử lý và phân tích bằng các kỹ thuật thống kê mô tả và phân tích định tính nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2020-2021, bao gồm các giai đoạn: thu thập dữ liệu (tháng 9-12/2020), xử lý và phân tích dữ liệu (tháng 1-3/2021), đề xuất biện pháp quản lý (tháng 4-6/2021) và hoàn thiện luận văn (tháng 7-12/2021).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận thức về tầm quan trọng của dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực học sinh: Khoảng 78% giáo viên và 85% cán bộ quản lý tại các trường PTDTBT THCS huyện Nguyên Bình nhận thức đúng đắn về vai trò của việc dạy học theo tiếp cận năng lực. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 60% giáo viên thực sự áp dụng phương pháp này trong giảng dạy.

  2. Thực hiện nội dung và phương pháp dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực: Chỉ khoảng 55% giáo viên xây dựng kế hoạch dạy học phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực học sinh. Việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như dạy học hợp tác, dạy học theo dự án còn hạn chế, chỉ chiếm khoảng 40% số tiết học được quan sát.

  3. Quản lý kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực: Khoảng 48% giáo viên sử dụng đa dạng các hình thức kiểm tra đánh giá, trong đó có đánh giá quá trình và đánh giá sản phẩm học tập. Tuy nhiên, việc đánh giá năng lực học sinh còn mang tính hình thức, chưa thực sự phản ánh đúng năng lực thực tế của học sinh.

  4. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Toán: Cơ sở vật chất và phương tiện dạy học còn thiếu thốn, chỉ đạt khoảng 65% so với yêu cầu chuẩn. Năng lực quản lý của hiệu trưởng và năng lực chuyên môn của giáo viên có sự chênh lệch rõ rệt, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả quản lý dạy học. Môi trường giáo dục và sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội còn hạn chế, tác động đến động cơ và thái độ học tập của học sinh.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ đặc thù vùng miền khó khăn, điều kiện kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn, dẫn đến thiếu hụt về cơ sở vật chất và nguồn lực giáo dục. So với các nghiên cứu tại các vùng đồng bằng và thành phố, tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học theo năng lực tại huyện Nguyên Bình thấp hơn khoảng 15-20%, phản ánh sự cần thiết phải có các biện pháp quản lý phù hợp hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ tròn phân bố nhận thức của giáo viên về dạy học theo năng lực. Bảng so sánh mức độ đầu tư cơ sở vật chất và phương tiện dạy học giữa các trường cũng giúp minh họa rõ hơn thực trạng.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ được những điểm mạnh và hạn chế trong quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh tại các trường PTDTBT THCS, từ đó làm cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp quản lý hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục vùng dân tộc thiểu số.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng kế hoạch hoạt động dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực học sinh phù hợp với thực tiễn địa phương: Đề nghị các trường PTDTBT THCS huyện Nguyên Bình xây dựng kế hoạch dạy học chi tiết, linh hoạt, tập trung phát triển năng lực tư duy, giải quyết vấn đề cho học sinh. Thời gian thực hiện: ngay từ năm học 2022-2023. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và tổ chuyên môn.

  2. Tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực học sinh cho giáo viên: Tổ chức các lớp tập huấn, đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng thiết kế bài giảng theo năng lực. Thời gian: hàng năm, bắt đầu từ quý III năm 2022. Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng.

  3. Kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực học sinh: Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá chất lượng dạy học và năng lực học sinh, tổ chức đánh giá định kỳ và rút kinh nghiệm. Thời gian: triển khai từ học kỳ II năm học 2022-2023. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

  4. Tăng cường cơ sở vật chất, thiết bị dạy học và ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học môn Toán: Đầu tư bổ sung thiết bị dạy học hiện đại, phòng học chức năng, đồng thời khuyến khích sử dụng phần mềm hỗ trợ dạy học. Thời gian: kế hoạch đầu tư giai đoạn 2022-2025. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Phòng Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.

  5. Thành lập câu lạc bộ yêu Toán học cho giáo viên và học sinh: Tạo sân chơi học thuật, khuyến khích sáng tạo và trao đổi kinh nghiệm dạy học, học tập môn Toán. Thời gian: thành lập trong năm học 2022-2023. Chủ thể thực hiện: nhà trường phối hợp với các tổ chức đoàn thể.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực học sinh, đặc biệt tại các vùng dân tộc thiểu số và miền núi.

  2. Hiệu trưởng và phó hiệu trưởng các trường PTDTBT THCS: Giúp nâng cao năng lực quản lý hoạt động dạy học, từ lập kế hoạch, tổ chức đến kiểm tra, đánh giá, phù hợp với đặc thù địa phương và yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Giáo viên dạy môn Toán tại các trường phổ thông: Cung cấp các kiến thức về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật thiết kế bài giảng theo năng lực học sinh, giúp cải thiện hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Giáo dục học: Là tài liệu tham khảo quý giá về quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục vùng dân tộc thiểu số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh là quá trình tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra các hoạt động dạy học nhằm phát triển toàn diện năng lực tư duy, giải quyết vấn đề, giao tiếp và sử dụng công cụ học tập của học sinh, thay vì chỉ tập trung truyền đạt kiến thức.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn Toán ở các trường PTDTBT THCS?
    Do đặc thù vùng miền khó khăn, học sinh dân tộc thiểu số thường gặp nhiều trở ngại trong học tập môn Toán. Đổi mới phương pháp giúp phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực thực tiễn.

  3. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Toán tại các trường PTDTBT THCS?
    Bao gồm cơ sở vật chất và phương tiện dạy học, năng lực quản lý của hiệu trưởng, năng lực chuyên môn của giáo viên, môi trường giáo dục, cũng như sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực học sinh trong môn Toán?
    Đánh giá năng lực học sinh cần kết hợp nhiều hình thức như đánh giá quá trình, đánh giá sản phẩm học tập, sử dụng các câu hỏi yêu cầu trình bày, giải thích, lập luận, vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn.

  5. Biện pháp nào hiệu quả để nâng cao chất lượng dạy học môn Toán theo năng lực học sinh?
    Tăng cường bồi dưỡng giáo viên, xây dựng kế hoạch dạy học phù hợp, đổi mới phương pháp và hình thức dạy học, đầu tư cơ sở vật chất, ứng dụng công nghệ thông tin, và tổ chức các câu lạc bộ học thuật cho giáo viên và học sinh.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh tại các trường PTDTBT THCS huyện Nguyên Bình còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực và đánh giá năng lực học sinh.
  • Các yếu tố khách quan như cơ sở vật chất, môi trường giáo dục và yếu tố chủ quan như năng lực quản lý của hiệu trưởng, năng lực chuyên môn của giáo viên ảnh hưởng lớn đến hiệu quả quản lý.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các biện pháp quản lý đồng bộ, khoa học nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Toán theo định hướng phát triển năng lực học sinh.
  • Kế hoạch triển khai các giải pháp cần được thực hiện ngay từ năm học 2022-2023 với sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp quản lý, nhà trường và giáo viên.
  • Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà quản lý giáo dục, hiệu trưởng, giáo viên và nhà nghiên cứu trong lĩnh vực quản lý giáo dục và đổi mới phương pháp dạy học.

Hành động tiếp theo là triển khai các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng nhằm nâng cao hiệu quả quản lý dạy học môn Toán theo tiếp cận năng lực học sinh tại các vùng dân tộc thiểu số khác.