Tổng quan nghiên cứu

Việc rèn luyện kỹ năng viết đoạn văn miêu tả (VMT) cho học sinh lớp 3 giữ vai trò then chốt trong phát triển năng lực tạo lập văn bản và tư duy ngôn ngữ. Theo chương trình Tiếng Việt lớp 3, thời gian dành cho dạy và học viết đoạn văn chiếm hơn 85,7%, trong đó miêu tả đan xen với kể chuyện và bày tỏ cảm xúc chiếm khoảng 63% số bài tập viết đoạn. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy tại một số trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng cho thấy chất lượng bài viết của học sinh còn nhiều hạn chế. Phần lớn học sinh chỉ viết được đoạn văn hoàn chỉnh về mặt ý nhưng còn đơn điệu, thiếu sinh động, chưa vận dụng tốt biện pháp tu từ và vốn từ còn nghèo nàn. Nguyên nhân chủ yếu do học sinh thiếu vốn sống, vốn ngôn ngữ và kỹ năng quan sát, tưởng tượng còn hạn chế. Mục tiêu nghiên cứu là đề xuất quy trình và biện pháp rèn kỹ năng viết đoạn VMT cho học sinh lớp 3, nhằm nâng cao chất lượng dạy học Tiếng Việt theo hướng đổi mới, phù hợp với đặc điểm tâm lý và trình độ ngôn ngữ của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 420 học sinh và 12 giáo viên tại ba trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng, trong giai đoạn từ tháng 12/2022 đến tháng 5/2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy sáng tạo và phẩm chất học sinh tiểu học, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về đoạn văn và văn miêu tả, bao gồm:

  • Khái niệm đoạn văn: Theo quan điểm của Lê Phương Nga, đoạn văn là bộ phận của văn bản gồm một số câu liên kết chặt chẽ, thể hiện một tiểu chủ đề tương đối trọn vẹn, có cấu trúc nhất định và được tách ra bằng dấu hiệu xuống dòng, bắt đầu bằng chữ viết hoa và thụt đầu dòng.

  • Các loại đoạn văn: Đoạn văn được phân loại theo cấu trúc gồm đoạn diễn dịch, quy nạp, tổng phân hợp, móc xích, song hành và tối giản. Việc hiểu rõ cấu trúc giúp học sinh hình thành kỹ năng viết đoạn văn mạch lạc, logic.

  • Văn miêu tả (VMT): VMT là loại văn bản dùng lời văn giàu hình ảnh, cảm xúc để tái hiện sinh động đặc điểm nổi bật của sự vật, hiện tượng. Đặc điểm ngôn ngữ VMT bao gồm tính sinh động, giàu cảm xúc, sử dụng biện pháp tu từ như so sánh, nhân hóa, ẩn dụ. VMT không chỉ phản ánh chân thực mà còn mang dấu ấn cá nhân của người viết.

  • Kỹ năng viết VMT: Bao gồm kỹ năng xác định yêu cầu đề bài, quan sát đối tượng, lập dàn ý, diễn đạt mạch lạc, vận dụng quy tắc bàn tay (5 bước viết đoạn văn) và sử dụng biện pháp tu từ phù hợp.

  • Nguyên tắc giáo dục: Phát huy tính tích cực của học sinh, tích hợp kiến thức liên môn, chú ý đặc điểm tâm lý và trình độ ngôn ngữ của học sinh lớp 3, đảm bảo tính vừa sức trong dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu được thu thập từ khảo sát 12 giáo viên và 420 học sinh lớp 3 tại ba trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng. Ngoài ra, nghiên cứu sử dụng tài liệu lý luận trong và ngoài nước, sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 3, các công trình nghiên cứu về dạy học viết đoạn văn và văn miêu tả.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý số liệu khảo sát, lập bảng biểu, sơ đồ minh họa kết quả. Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn, quan sát và thực nghiệm sư phạm được áp dụng để đánh giá thực trạng và kiểm chứng hiệu quả biện pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được triển khai từ tháng 12/2022 đến tháng 5/2023, gồm các giai đoạn: thu thập và phân tích tài liệu lý luận, khảo sát thực trạng, đề xuất quy trình và biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn 12 giáo viên và 420 học sinh từ ba trường tiểu học đại diện cho địa bàn huyện Thủy Nguyên nhằm đảm bảo tính đại diện và khả năng thực hiện thực nghiệm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vai trò rèn luyện kỹ năng viết đoạn VMT: 100% giáo viên cho rằng việc rèn luyện giúp học sinh hiểu mục đích và ý nghĩa của thể loại; 91,7% đánh giá cao vai trò hình thành năng lực quan sát, nhận xét theo trình tự thời gian, không gian và tâm lý; 83,3% cho rằng nâng cao khả năng dùng từ, viết câu phù hợp và bố cục rõ ràng là quan trọng.

  2. Thực trạng kỹ năng viết đoạn VMT của học sinh: 75% học sinh xác định được mục đích viết, nhưng chỉ 25% biết lập dàn ý, 8,3% biết sử dụng biện pháp tu từ, 16,7% biết cách triển khai ý và sử dụng ngôn ngữ tượng thanh, tượng hình. Đáng chú ý, 50,7% học sinh có hiện tượng sao chép văn mẫu.

  3. Khó khăn trong rèn luyện kỹ năng viết đoạn VMT: 100% giáo viên cho biết phải dành nhiều thời gian, công sức; 91,7% gặp khó khăn do trình độ học sinh không đồng đều và vốn từ nghèo nàn; 83,3% cho rằng thời lượng tiết học ngắn và thiếu tài liệu tham khảo là trở ngại lớn.

  4. Phương pháp và hình thức dạy học: 91,6% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp trực quan; 75% sử dụng diễn giảng - minh họa; 33,3% không thực hiện phương pháp luyện tập thực hành. Hình thức dạy học chủ yếu là dạy học theo nhóm và trên lớp, trong khi dạy học trải nghiệm và cá nhân ít được áp dụng.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên nhận thức đúng đắn về vai trò quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng viết đoạn VMT trong phát triển năng lực ngôn ngữ và tư duy cho học sinh lớp 3. Tuy nhiên, thực trạng kỹ năng của học sinh còn hạn chế, đặc biệt là kỹ năng lập dàn ý, sử dụng biện pháp tu từ và khả năng diễn đạt mạch lạc. Nguyên nhân chủ yếu do vốn từ vựng nghèo nàn, thiếu vốn sống và kỹ năng quan sát, tưởng tượng còn yếu, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi 8-9 tuổi.

Phương pháp dạy học hiện nay còn thiên về truyền thống, ít vận dụng các phương pháp tích cực như luyện tập thực hành, trải nghiệm, hoạt động nhóm và cá nhân. Điều này làm giảm hiệu quả rèn luyện kỹ năng viết đoạn VMT. Việc thiếu tài liệu tham khảo và thời lượng tiết học hạn chế cũng ảnh hưởng đến chất lượng dạy học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỷ lệ học sinh đạt các kỹ năng viết đoạn VMT và biểu đồ tròn thể hiện tỷ lệ giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học khác nhau. Bảng tổng hợp các khó khăn của giáo viên và học sinh cũng giúp minh họa rõ nét các thách thức trong quá trình rèn luyện kỹ năng viết.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với nhận định rằng việc dạy học viết đoạn VMT cần được đổi mới theo hướng phát triển năng lực, chú trọng kỹ năng quan sát, tưởng tượng và vận dụng biện pháp tu từ. Nghiên cứu này bổ sung bằng việc đề xuất quy trình và biện pháp cụ thể phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 3 tại địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và áp dụng quy trình rèn kỹ năng viết đoạn VMT theo 4 bước: Xác định nội dung viết, tìm ý và lập dàn ý, viết đoạn văn, chỉnh sửa và hoàn thiện bài viết. Quy trình này cần được triển khai trong các tiết học viết đoạn văn, giúp học sinh hình thành thói quen và kỹ năng tạo lập văn bản mạch lạc, sinh động. Thời gian áp dụng: ngay từ đầu năm học; Chủ thể thực hiện: giáo viên Tiếng Việt lớp 3.

  2. Tăng cường hoạt động trải nghiệm và quan sát thực tế: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, tham quan, quan sát trực tiếp các đối tượng miêu tả để học sinh có vốn sống phong phú, từ đó nâng cao khả năng tưởng tượng và sử dụng ngôn ngữ giàu hình ảnh. Thời gian: theo kế hoạch học kỳ; Chủ thể: nhà trường phối hợp giáo viên và phụ huynh.

  3. Đa dạng hóa phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng phương pháp luyện tập thực hành, đàm thoại, phân tích ngôn ngữ và luyện theo mẫu để phát huy tính tích cực của học sinh, tăng cường tương tác nhóm và cá nhân. Thời gian: liên tục trong năm học; Chủ thể: giáo viên và tổ chuyên môn.

  4. Bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các lớp tập huấn, sinh hoạt chuyên môn về phương pháp dạy viết đoạn VMT, kỹ thuật đánh giá và sửa lỗi bài viết nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy. Thời gian: đầu năm học và giữa năm; Chủ thể: phòng giáo dục, nhà trường.

  5. Phát triển tài liệu tham khảo và hệ thống bài tập bổ trợ: Soạn thảo tài liệu hướng dẫn chi tiết, bài tập mẫu phong phú, phù hợp với trình độ học sinh lớp 3 để giáo viên và học sinh sử dụng trong quá trình học tập. Thời gian: trong năm học; Chủ thể: nhóm tác giả, nhà xuất bản, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Tiếng Việt tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về quy trình và biện pháp rèn kỹ năng viết đoạn VMT, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên phòng giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, tổ chức các hoạt động hỗ trợ dạy học viết đoạn văn hiệu quả.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu, học tập và thực hành sư phạm liên quan đến dạy học kỹ năng viết.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ đặc điểm tâm lý và khó khăn của con em trong học viết, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ con phát triển kỹ năng viết đoạn văn miêu tả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng viết đoạn văn miêu tả lại quan trọng với học sinh lớp 3?
    Viết đoạn VMT giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo, khả năng quan sát và sử dụng ngôn ngữ giàu hình ảnh, từ đó hình thành năng lực tạo lập văn bản và phẩm chất cá nhân. Ví dụ, học sinh biết cách mô tả đồ vật, con người sinh động sẽ dễ dàng viết các bài văn hoàn chỉnh hơn.

  2. Những khó khăn phổ biến học sinh lớp 3 gặp phải khi viết đoạn VMT là gì?
    Học sinh thường gặp khó khăn trong việc lập dàn ý (88,1%), sử dụng biện pháp tu từ (80%), vốn từ nghèo nàn và chưa biết cách triển khai ý (60%). Điều này do hạn chế về vốn sống và kỹ năng ngôn ngữ ở lứa tuổi này.

  3. Phương pháp nào hiệu quả nhất để rèn kỹ năng viết đoạn VMT cho học sinh lớp 3?
    Phương pháp kết hợp luyện tập thực hành, đàm thoại, phân tích ngôn ngữ và luyện theo mẫu được đánh giá cao. Việc tổ chức hoạt động trải nghiệm và quan sát thực tế cũng giúp học sinh có vốn sống phong phú, từ đó viết đoạn văn sinh động hơn.

  4. Làm thế nào để giáo viên khắc phục tình trạng học sinh sao chép văn mẫu?
    Giáo viên cần hướng dẫn học sinh phát triển kỹ năng lập dàn ý, khuyến khích sáng tạo cá nhân, tổ chức các hoạt động viết độc lập và đánh giá dựa trên sự tiến bộ cá nhân. Việc sử dụng các đề tài gần gũi, hấp dẫn cũng giúp học sinh hứng thú và tránh sao chép.

  5. Quy trình rèn kỹ năng viết đoạn VMT gồm những bước nào?
    Quy trình gồm bốn bước: xác định nội dung viết, tìm ý và lập dàn ý, viết đoạn văn, chỉnh sửa và hoàn thiện bài viết. Mỗi bước được hướng dẫn chi tiết để học sinh thực hiện tuần tự, giúp hình thành kỹ năng viết bài mạch lạc, sinh động.

Kết luận

  • Rèn kỹ năng viết đoạn văn miêu tả cho học sinh lớp 3 là nhiệm vụ quan trọng, góp phần phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất cá nhân của học sinh tiểu học.
  • Thực trạng tại một số trường tiểu học Hải Phòng cho thấy học sinh còn hạn chế về kỹ năng lập dàn ý, sử dụng biện pháp tu từ và vốn từ vựng nghèo nàn.
  • Giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, thiếu đa dạng trong hình thức dạy học và chưa tận dụng hiệu quả các hoạt động trải nghiệm, luyện tập thực hành.
  • Đề xuất quy trình và biện pháp rèn kỹ năng viết đoạn VMT phù hợp với đặc điểm tâm lý, trình độ ngôn ngữ của học sinh lớp 3, đồng thời khuyến khích áp dụng phương pháp tích cực và hoạt động trải nghiệm.
  • Khuyến nghị nhà trường, giáo viên và phụ huynh phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp, nâng cao chất lượng dạy học viết đoạn văn miêu tả trong năm học tới.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng quy trình và biện pháp được đề xuất, đồng thời tổ chức các buổi tập huấn nâng cao năng lực chuyên môn. Phụ huynh cần hỗ trợ học sinh trong việc phát triển vốn sống và kỹ năng ngôn ngữ tại nhà.