Tổng quan nghiên cứu

Việc rèn kỹ năng viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5 theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo là một vấn đề cấp thiết trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay. Theo khảo sát thực trạng tại quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng năm học 2017-2018, có tới 91,6% giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của phân môn Tập làm văn (TLV), tuy nhiên chỉ 47,9% nắm rõ mục tiêu phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh. Thực tế cho thấy, nhiều học sinh còn gặp khó khăn trong việc phát huy năng lực sáng tạo khi viết văn miêu tả, với tỷ lệ bài viết sáng tạo chỉ chiếm khoảng 2%. Mục tiêu nghiên cứu nhằm giúp học sinh lớp 5 rèn luyện kỹ năng viết văn miêu tả, phát triển năng lực sáng tạo thông qua các biện pháp sư phạm phù hợp với đặc điểm tâm lý và trình độ nhận thức của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường tiểu học thuộc quận Lê Chân, với nội dung giới hạn trong dạy học TLV miêu tả người và tả cảnh. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học, góp phần phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh tiểu học, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được hiểu là khả năng thực hiện hiệu quả một hoạt động dựa trên tổng hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ và các thuộc tính cá nhân. Trong đó, năng lực sáng tạo là khả năng tạo ra cái mới có giá trị dựa trên phẩm chất độc đáo của cá nhân như động cơ, tư duy và ý chí sáng tạo. Dạy học phát triển năng lực nhấn mạnh việc học sinh không chỉ biết mà còn biết làm, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Văn miêu tả là thể loại văn bản nghệ thuật, sử dụng ngôn ngữ gợi tả, gợi cảm, mang tính hình tượng và riêng biệt, nhằm tái hiện sinh động sự vật, hiện tượng và cảm xúc của người viết. Tính sáng tạo trong văn miêu tả thể hiện qua việc tìm kiếm ý tưởng mới mẻ, đa dạng về nội dung và hình thức nghệ thuật, sử dụng linh hoạt các biện pháp tu từ như so sánh, nhân hóa, từ láy, từ tượng thanh, tượng hình. Các nguyên tắc xây dựng biện pháp rèn kỹ năng viết văn miêu tả bao gồm: đảm bảo tính cấu trúc môn học, tích hợp liên môn và nội môn, phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 5, đồng thời phát huy năng lực sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo sát, thống kê để thu thập và hệ thống hóa các đề văn, dạng văn miêu tả trong chương trình Tiếng Việt lớp 5. Phương pháp phân tích, tổng hợp được áp dụng để nhận diện đặc điểm thể loại văn miêu tả và đánh giá thực trạng dạy học tại các trường tiểu học quận Lê Chân. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành với cỡ mẫu khoảng 100 học sinh lớp 5, chọn mẫu ngẫu nhiên từ các trường tiểu học trong quận nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Phương pháp so sánh - đối chiếu được sử dụng để so sánh các quan niệm và biện pháp dạy học trong nước và quốc tế. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, bao gồm khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về phân môn TLV và năng lực sáng tạo: 91,6% giáo viên nhận thức phân môn TLV rất quan trọng, nhưng chỉ 47,9% nắm rõ mục tiêu phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh. Điều này cho thấy sự chênh lệch giữa nhận thức và thực hành trong giảng dạy.

  2. Thực trạng dạy học và đề bài văn: 83,33% giáo viên giữ nguyên đề bài trong sách giáo khoa, chỉ 16,67% thay đổi ngữ liệu để tạo hứng thú cho học sinh. 41,67% giáo viên hướng dẫn học sinh theo khuôn mẫu có sẵn, dẫn đến việc học sinh viết bài giống nhau (27,3%) và chép văn mẫu (24,66%).

  3. Kết quả viết văn của học sinh: Chỉ khoảng 3,33% bài viết của học sinh diễn đạt rõ ràng, mạch lạc và đủ ý, trong khi bài viết sáng tạo, giàu cảm xúc chỉ chiếm 2%. Nhiều bài viết còn mắc lỗi chính tả, dùng từ, đặt câu và diễn đạt, đồng thời thiếu vốn từ và kỹ năng sử dụng biện pháp nghệ thuật.

  4. Hiệu quả biện pháp rèn kỹ năng: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc áp dụng các biện pháp như ra đề sáng tạo, xây dựng vốn sống, chuyển từ ý thành lời và kỹ thuật chữa bài giúp nâng cao khả năng sáng tạo và kỹ năng viết văn miêu tả của học sinh, với tỷ lệ bài viết sáng tạo tăng lên khoảng 15% sau thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế là do giáo viên chưa thực sự đổi mới phương pháp dạy học, còn giữ lối dạy truyền thống, áp đặt khuôn mẫu, chưa chú trọng phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh. Việc giữ nguyên đề bài trong sách giáo khoa và hướng dẫn học sinh theo khuôn mẫu khiến học sinh thiếu cơ hội phát huy tư duy sáng tạo, dẫn đến bài viết đơn điệu, thiếu cảm xúc và lặp lại. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc khuyến khích học sinh tự do tưởng tượng, liên tưởng và sáng tạo trong viết văn là yếu tố then chốt để phát triển năng lực sáng tạo. Kết quả thực nghiệm cho thấy biện pháp rèn kỹ năng viết văn miêu tả theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo có tác động tích cực, giúp học sinh cải thiện kỹ năng quan sát, lập dàn ý, sử dụng ngôn ngữ gợi tả và biện pháp tu từ, từ đó nâng cao chất lượng bài viết. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ bài viết sáng tạo trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê nhận thức giáo viên và kết quả khảo sát học sinh, giúp minh họa rõ nét hiệu quả của biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp ra đề văn: Giáo viên cần xây dựng đề bài sáng tạo, linh hoạt, gợi mở tình huống, cho phép học sinh tự do lựa chọn nội dung và cách thể hiện, tránh áp đặt khuôn mẫu. Mục tiêu là khơi dậy niềm đam mê sáng tạo và phát huy vốn sống của học sinh. Thời gian áp dụng: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: giáo viên và ban giám hiệu các trường tiểu học.

  2. Tăng cường xây dựng vốn sống cho học sinh: Tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế, tham quan, quan sát cảnh vật, con người, kết hợp hướng dẫn học sinh ghi chép, quan sát bằng nhiều giác quan để tích lũy vốn từ và cảm xúc. Thời gian: xuyên suốt năm học. Chủ thể: giáo viên phối hợp phụ huynh và cộng đồng.

  3. Rèn luyện kỹ năng chuyển từ ý tưởng thành lời văn: Giáo viên cần hướng dẫn học sinh cách lập dàn ý, phát triển ý, sử dụng từ ngữ gợi tả, biện pháp tu từ, đồng thời tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận để kích thích tư duy sáng tạo. Thời gian: trong các tiết học TLV. Chủ thể: giáo viên bộ môn.

  4. Áp dụng kỹ thuật chữa bài hiệu quả: Giáo viên cần chú trọng nhận xét cụ thể, xây dựng tiêu chí đánh giá bài viết theo hướng phát triển năng lực sáng tạo, khuyến khích học sinh tự sửa lỗi và hoàn thiện bài viết. Thời gian: trong quá trình chấm bài và phản hồi. Chủ thể: giáo viên và học sinh.

  5. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về dạy học phát triển năng lực sáng tạo, đổi mới phương pháp dạy học TLV, kỹ thuật ra đề và chữa bài. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường đại học sư phạm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp cụ thể để đổi mới phương pháp dạy học viết văn miêu tả, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp giúp các cấp quản lý xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời cải thiện chương trình và tài liệu giảng dạy.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, luận văn, đề tài khoa học liên quan đến dạy học phát triển năng lực và sáng tạo trong giáo dục tiểu học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học hiện đại, vai trò của năng lực sáng tạo trong phát triển toàn diện của con em, từ đó phối hợp hiệu quả với nhà trường trong việc hỗ trợ học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phát triển năng lực sáng tạo trong viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5?
    Phát triển năng lực sáng tạo giúp học sinh không chỉ biết viết theo khuôn mẫu mà còn biết cách tưởng tượng, liên tưởng, biểu đạt cảm xúc và ý tưởng riêng, từ đó nâng cao chất lượng bài viết và khả năng tư duy phản biện.

  2. Các biện pháp nào giúp rèn kỹ năng viết văn miêu tả theo định hướng sáng tạo?
    Bao gồm ra đề văn sáng tạo, xây dựng vốn sống qua trải nghiệm thực tế, hướng dẫn chuyển từ ý tưởng thành lời văn, và kỹ thuật chữa bài chi tiết, giúp học sinh phát huy tối đa khả năng sáng tạo.

  3. Làm thế nào để giáo viên đổi mới phương pháp dạy học TLV hiệu quả?
    Giáo viên cần thay đổi cách ra đề, tổ chức hoạt động học tập tích cực, khuyến khích học sinh tự do sáng tạo, sử dụng đa dạng phương pháp giảng dạy và đánh giá theo năng lực.

  4. Phương pháp quan sát nào phù hợp để học sinh viết văn miêu tả?
    Học sinh nên quan sát bằng nhiều giác quan (thị giác, thính giác, khứu giác, xúc giác), quan sát có mục đích, lựa chọn chi tiết tiêu biểu, kết hợp quan sát theo trình tự không gian, thời gian và tâm lý.

  5. Làm sao để khắc phục tình trạng học sinh viết bài giống nhau, thiếu sáng tạo?
    Cần đổi mới đề bài, khuyến khích học sinh lựa chọn đề tài gần gũi, phù hợp với trải nghiệm cá nhân, hướng dẫn kỹ năng lập dàn ý, phát triển ý tưởng và sử dụng ngôn ngữ giàu hình ảnh, cảm xúc.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của việc rèn kỹ năng viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5 theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.
  • Thực trạng dạy học và kết quả viết văn hiện nay còn nhiều hạn chế do phương pháp giảng dạy chưa đổi mới và đề bài chưa phù hợp với phát triển năng lực sáng tạo.
  • Các biện pháp rèn kỹ năng viết văn miêu tả được đề xuất gồm ra đề sáng tạo, xây dựng vốn sống, chuyển từ ý thành lời và kỹ thuật chữa bài, đã được kiểm chứng qua thực nghiệm sư phạm với kết quả tích cực.
  • Đề xuất cần được áp dụng rộng rãi trong các trường tiểu học, đồng thời tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên để nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp dạy học.
  • Kêu gọi các nhà quản lý, giáo viên và phụ huynh phối hợp thực hiện các giải pháp nhằm phát triển toàn diện năng lực sáng tạo cho học sinh, góp phần xây dựng nền giáo dục hiện đại, sáng tạo và hiệu quả.