Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) cho học sinh (HS) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại trường THCS Hồng Bàng, Hải Phòng, có đến khoảng 72,8% giáo viên (GV) chưa thực sự quan tâm đến việc phát triển năng lực GQVĐ cho HS trong dạy học số nguyên lớp 6. Số nguyên là nội dung trọng tâm trong chương trình Toán THCS, đóng vai trò nền tảng cho việc phát triển tư duy và năng lực toán học của HS. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và kiểm nghiệm các biện pháp rèn luyện kĩ năng GQVĐ cho HS trong dạy học số nguyên lớp 6, góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực toán học. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại trường THCS Hồng Bàng, trong năm học 2017-2018, với đối tượng là HS lớp 6 và GV dạy Toán. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực người học theo định hướng hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề (PH&GQVĐ): Dựa trên cơ sở triết học duy vật biện chứng và tâm lý học, phương pháp này nhấn mạnh việc tạo ra tình huống có vấn đề để kích thích tư duy tích cực, sáng tạo của HS. Quá trình GQVĐ gồm bốn giai đoạn: hiểu rõ vấn đề, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch và nhìn lại vấn đề (theo G. Polya).

  • Lý thuyết về kĩ năng (KN): KN được hiểu là khả năng thực hiện hành động có hiệu quả dựa trên kiến thức, kinh nghiệm và điều kiện cụ thể. Quy trình hình thành và rèn luyện KN bao gồm nhận thức mục đích, hiểu kiến thức, thực hành thao tác và tự kiểm tra, điều chỉnh.

  • Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học toán: GQVĐ là năng lực cốt lõi, giúp HS vận dụng kiến thức toán học để giải quyết các tình huống thực tiễn và bài toán chưa biết lời giải sẵn có.

Các khái niệm chính bao gồm: số nguyên, kĩ năng giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học PH&GQVĐ, phương pháp đàm thoại phát hiện, và năng lực toán học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát thực trạng tại trường THCS Hồng Bàng với 25 GV dạy Toán lớp 6, phiếu điều tra ý kiến, kết quả bài kiểm tra HS, tài liệu lý luận và thực tiễn liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để phân tích số liệu khảo sát, so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm. Phân tích định tính qua phỏng vấn, quan sát và đánh giá bài giảng.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức thực nghiệm tại trường THCS Hồng Bàng trong năm học 2017-2018, với cỡ mẫu gồm HS lớp 6 ở lớp thử nghiệm và lớp đối chứng. Thời gian thực nghiệm kéo dài khoảng 4 tháng, tập trung vào các tiết dạy số nguyên.

  • Lý do lựa chọn phương pháp: Phương pháp PH&GQVĐ và đàm thoại phát hiện được chọn vì phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực GQVĐ, kích thích tư duy tích cực và sáng tạo của HS. Thực nghiệm sư phạm giúp đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng rèn luyện kĩ năng GQVĐ còn hạn chế: Khoảng 72,8% GV chưa chú trọng phát triển năng lực GQVĐ cho HS trong dạy học số nguyên. 70,6% GV đánh giá lời giải một bài toán sai là đúng, cho thấy hạn chế trong việc hướng dẫn và đánh giá năng lực HS.

  2. Hiệu quả của biện pháp rèn luyện kĩ năng phân tích đề toán và suy luận: Sau thực nghiệm, HS lớp thử nghiệm có mức độ hiểu bài và khả năng phân tích đề toán tăng khoảng 25% so với lớp đối chứng, thể hiện qua kết quả bài kiểm tra và quan sát quá trình học tập.

  3. Phương pháp dạy học PH&GQVĐ và đàm thoại phát hiện phát huy tích cực: HS tham gia tích cực, chủ động trong việc phát hiện và giải quyết vấn đề, tăng cường khả năng tư duy logic và sáng tạo. Tỉ lệ HS đạt yêu cầu về kĩ năng GQVĐ tăng từ khoảng 40% lên 68% sau thực nghiệm.

  4. Khó khăn và hạn chế trong áp dụng phương pháp: Thời gian dạy học PH&GQVĐ chiếm nhiều hơn khoảng 30% so với phương pháp truyền thống, đòi hỏi GV có trình độ chuyên môn và kỹ năng sư phạm cao, HS cần có khả năng tự học và tư duy nhất định.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tầm quan trọng của phương pháp PH&GQVĐ trong phát triển năng lực toán học. Việc rèn luyện kĩ năng phân tích đề toán giúp HS xác định đúng yêu cầu bài toán, từ đó tìm ra hướng giải phù hợp, nâng cao hiệu quả học tập. Sự chủ động, tích cực của HS trong quá trình học được tăng cường nhờ phương pháp đàm thoại phát hiện, tạo môi trường học tập tương tác và sáng tạo.

Biểu đồ so sánh kết quả bài kiểm tra giữa lớp thử nghiệm và lớp đối chứng thể hiện sự cải thiện rõ rệt về điểm số trung bình và tỉ lệ HS đạt yêu cầu. Bảng tổng hợp số liệu khảo sát ý kiến GV cũng cho thấy sự thay đổi tích cực trong nhận thức và thực hành giảng dạy.

Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp này cần được điều chỉnh linh hoạt theo đặc điểm HS và điều kiện thực tế, tránh gây áp lực về thời gian và tài nguyên. Cần có sự hỗ trợ đào tạo GV để nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng tổ chức dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về phương pháp PH&GQVĐ và đàm thoại phát hiện: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu trong vòng 6 tháng nhằm nâng cao năng lực sư phạm, kỹ năng thiết kế bài giảng và tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  2. Xây dựng và áp dụng hệ thống bài tập phát triển kĩ năng phân tích đề toán và suy luận: Thiết kế bộ đề luyện tập phù hợp với trình độ HS lớp 6, tập trung vào số nguyên, triển khai trong các tiết luyện tập và ôn tập trong năm học.

  3. Tăng cường sử dụng thiết bị dạy học và công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học: Trang bị các công cụ trực quan, phần mềm mô phỏng giúp HS dễ dàng tiếp cận và thực hành giải quyết vấn đề, áp dụng trong vòng 1 năm học.

  4. Khuyến khích tổ chức các hoạt động học tập nhóm, thảo luận và trình bày kết quả: Tạo môi trường học tập tương tác, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS, nâng cao kỹ năng giao tiếp và làm việc nhóm, thực hiện liên tục trong các tiết học.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực GQVĐ theo quá trình: Áp dụng đánh giá thường xuyên, đa dạng hình thức nhằm phản ánh chính xác năng lực HS, giúp GV điều chỉnh phương pháp dạy học kịp thời, triển khai trong năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nắm bắt các biện pháp rèn luyện kĩ năng GQVĐ, áp dụng hiệu quả trong dạy học số nguyên lớp 6, nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo GV, đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá năng lực học sinh theo định hướng phát triển năng lực.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục học và Toán học: Là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, thực nghiệm sư phạm và phát triển năng lực học sinh trong dạy học toán.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh nội dung, phương pháp dạy học phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần rèn luyện kĩ năng giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 6?
    Giải quyết vấn đề là năng lực cốt lõi giúp HS vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn, phát triển tư duy logic và sáng tạo. Lớp 6 là giai đoạn đầu tiên HS làm quen với số nguyên, việc rèn luyện kĩ năng này giúp các em xây dựng nền tảng vững chắc cho các cấp học tiếp theo.

  2. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề có ưu điểm gì?
    Phương pháp này kích thích tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS, giúp các em tự mình phát hiện và giải quyết các tình huống học tập, từ đó kiến tạo tri thức và phát triển năng lực tư duy.

  3. Làm thế nào để giáo viên áp dụng hiệu quả phương pháp PH&GQVĐ?
    GV cần thiết kế bài giảng có tình huống gợi vấn đề phù hợp, sử dụng hệ thống câu hỏi dẫn dắt, tổ chức hoạt động nhóm, tạo điều kiện cho HS tự tìm tòi, đồng thời có kỹ năng quản lý lớp và đánh giá quá trình học tập.

  4. Khó khăn thường gặp khi áp dụng phương pháp này là gì?
    Thời gian dạy học kéo dài hơn, đòi hỏi GV có trình độ chuyên môn cao và kỹ năng sư phạm tốt. HS cần có khả năng tư duy và tự học, đồng thời cần thiết bị dạy học hỗ trợ để đạt hiệu quả cao.

  5. Làm sao để đánh giá chính xác năng lực giải quyết vấn đề của học sinh?
    Cần áp dụng đánh giá đa dạng, bao gồm đánh giá quá trình qua quan sát, bài tập thực hành, thảo luận nhóm và đánh giá kết quả qua bài kiểm tra. Đánh giá phải phản ánh được khả năng phân tích, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá giải pháp của HS.

Kết luận

  • Luận văn đã xác định được hệ thống kĩ năng giải quyết vấn đề cần thiết cho HS lớp 6 trong dạy học số nguyên, đồng thời chỉ ra thực trạng còn nhiều hạn chế trong việc rèn luyện năng lực này tại trường THCS Hồng Bàng.
  • Đã xây dựng và triển khai các biện pháp rèn luyện kĩ năng GQVĐ dựa trên phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, kết hợp phương pháp đàm thoại phát hiện.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả, giúp nâng cao năng lực GQVĐ của HS rõ rệt so với phương pháp truyền thống.
  • Nghiên cứu góp phần đổi mới phương pháp dạy học Toán, phát triển năng lực toán học cho HS, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực GQVĐ, đồng thời khuyến nghị áp dụng rộng rãi trong các trường THCS.

Hành động tiếp theo: Các nhà trường và giáo viên cần triển khai đào tạo, áp dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng GQVĐ trong dạy học số nguyên, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng áp dụng để nâng cao hiệu quả giáo dục toàn diện.