Tổng quan nghiên cứu

Thị trường trái phiếu doanh nghiệp tại Việt Nam đang trong giai đoạn phát triển với nhiều tiềm năng nhưng cũng không ít thách thức. Theo số liệu của Công ty cổ phần chứng khoán SSI, tổng dư nợ tín dụng đến cuối năm 2019 đạt khoảng 8,2 triệu tỷ đồng, tương đương 138,4% GDP, gấp gần 12,3 lần quy mô trái phiếu doanh nghiệp. Trong khi đó, tổng giá trị trái phiếu doanh nghiệp phát hành năm 2019 đạt 280.141 tỷ đồng, tương đương khoảng 11,3% GDP. Mặc dù có sự tăng trưởng tích cực, quy mô thị trường trái phiếu doanh nghiệp vẫn còn khiêm tốn so với các quốc gia trong khu vực như Malaysia (46%), Thái Lan (21%) hay Philippines (20%).

Việc phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp được xem là giải pháp quan trọng nhằm giúp các doanh nghiệp tiếp cận nguồn vốn trung và dài hạn, giảm áp lực cho ngân hàng thương mại, đồng thời tạo ra kênh đầu tư hấp dẫn cho các nhà đầu tư. Tuy nhiên, thị trường hiện còn nhiều hạn chế như thanh khoản thấp, chủ thể phát hành chủ yếu tập trung vào nhóm ngân hàng và bất động sản, thiếu sự tham gia của doanh nghiệp vừa và nhỏ, cùng với hệ thống pháp lý chưa hoàn thiện và thiếu các tổ chức xếp hạng tín nhiệm uy tín.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích, đánh giá thực trạng phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam giai đoạn 2012 – 2019, xác định kết quả đạt được, những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp thúc đẩy sự phát triển bền vững của thị trường trong thời gian tới. Nghiên cứu tập trung vào thị trường trong nước, sử dụng dữ liệu thứ cấp từ Bộ Tài chính, Sở Giao dịch Chứng khoán và các tổ chức uy tín khác, nhằm cung cấp cái nhìn toàn diện và cập nhật về thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thị trường tài chính và thị trường trái phiếu doanh nghiệp. Thị trường tài chính được định nghĩa là nơi giao dịch các loại tài sản tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, tín phiếu, với vai trò tập trung cung cầu vốn trong nền kinh tế, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn và tạo kênh thông tin minh bạch cho các chủ thể tham gia.

Thị trường trái phiếu doanh nghiệp là bộ phận quan trọng của thị trường vốn, bao gồm thị trường sơ cấp (phát hành trái phiếu mới) và thị trường thứ cấp (giao dịch trái phiếu đã phát hành). Các khái niệm chính bao gồm:

  • Quy mô phát hành: Giá trị trái phiếu doanh nghiệp phát hành so với GDP, là thước đo quan trọng đánh giá sự phát triển của thị trường.
  • Thanh khoản thị trường thứ cấp: Mức độ giao dịch và khả năng chuyển đổi trái phiếu thành tiền mặt.
  • Cơ cấu tổ chức phát hành và nhà đầu tư: Đa dạng hóa các chủ thể tham gia giúp thị trường phát triển bền vững.
  • Khung pháp lý và cơ sở hạ tầng thị trường: Bao gồm hệ thống văn bản pháp luật, tổ chức xếp hạng tín nhiệm, tổ chức bảo lãnh phát hành, công nghệ thông tin và các tổ chức trung gian.

Các tiêu chí đánh giá sự phát triển của thị trường trái phiếu doanh nghiệp được tổng hợp từ các nghiên cứu quốc tế như Tocelovska (2018), Andritzky (IMF), ADB và World Bank, tập trung vào quy mô, thanh khoản, cơ cấu nhà đầu tư, khung pháp lý và hạ tầng kỹ thuật.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp thống kê mô tả dựa trên dữ liệu thứ cấp thu thập từ các nguồn uy tín như Bộ Tài chính, Sở Giao dịch Chứng khoán, các công ty chứng khoán và tổ chức tài chính. Dữ liệu tập trung vào giai đoạn 2012 – 2019, bao gồm số liệu phát hành, giao dịch, cơ cấu tổ chức phát hành và nhà đầu tư.

Phân tích dữ liệu được thực hiện thông qua các bảng tổng hợp và biểu đồ thể hiện quy mô phát hành, dư nợ trái phiếu doanh nghiệp so với GDP, cơ cấu kỳ hạn trái phiếu, hình thức giao dịch trên thị trường sơ cấp và thứ cấp. Phương pháp chọn mẫu dựa trên toàn bộ dữ liệu công bố liên quan đến thị trường trái phiếu doanh nghiệp trong giai đoạn nghiên cứu nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong hai năm học thạc sĩ, từ việc thu thập dữ liệu, phân tích thực trạng, đánh giá các hạn chế và nguyên nhân, đến đề xuất giải pháp phát triển thị trường phù hợp với bối cảnh kinh tế - xã hội hiện tại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô thị trường tăng trưởng tích cực: Tổng giá trị phát hành trái phiếu doanh nghiệp năm 2019 đạt 280.141 tỷ đồng, tăng gần 10 lần so với năm 2012 (28.707 tỷ đồng). Tỷ lệ dư nợ trái phiếu doanh nghiệp so với GDP tăng từ 1,95% năm 2012 lên gần 11,3% năm 2019, cho thấy sự mở rộng đáng kể của thị trường.

  2. Thanh khoản thị trường còn thấp: Giao dịch trái phiếu doanh nghiệp trên các Sở Giao dịch Chứng khoán tăng khoảng 54,6% trong giai đoạn 2010 – 2015, tuy nhiên so với giá trị phát hành thì thanh khoản vẫn rất hạn chế. Phần lớn nhà đầu tư giữ trái phiếu đến ngày đáo hạn, làm giảm tính linh hoạt và sức hấp dẫn của thị trường.

  3. Cơ cấu tổ chức phát hành chưa đa dạng: Chủ thể phát hành chủ yếu là các ngân hàng thương mại và doanh nghiệp bất động sản, trong khi các doanh nghiệp vừa và nhỏ ít tham gia. Điều này làm hạn chế sự phát triển bền vững và đa dạng hóa nguồn cung trên thị trường.

  4. Hệ thống pháp lý và cơ sở hạ tầng còn nhiều hạn chế: Mặc dù khung pháp lý đã được hoàn thiện với các nghị định và thông tư mới như Nghị định 163/2018/NĐ-CP, nhưng vẫn còn tồn tại các rào cản về thủ tục, thiếu các tổ chức xếp hạng tín nhiệm uy tín, hạn chế trong tiếp cận thông tin và thiếu các công cụ tài chính hỗ trợ như nhà tạo lập thị trường.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ việc thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam còn non trẻ, chưa có sự phát triển đồng bộ về mặt thể chế, hạ tầng kỹ thuật và nhận thức của các chủ thể tham gia. So với các quốc gia trong khu vực như Malaysia, Trung Quốc hay Nhật Bản, Việt Nam còn thiếu các tổ chức xếp hạng tín nhiệm độc lập, quy trình phát hành còn phức tạp và chưa có thị trường thứ cấp phát triển mạnh.

Việc thanh khoản thấp có thể được minh họa qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giao dịch so với giá trị phát hành, cho thấy sự chênh lệch lớn giữa hai chỉ số này. Điều này ảnh hưởng đến khả năng thu hút nhà đầu tư, đặc biệt là các nhà đầu tư cá nhân và tổ chức chuyên nghiệp.

Cơ cấu phát hành tập trung vào một số ngành nghề nhất định làm giảm tính đa dạng và sức hấp dẫn của thị trường. Việc thiếu sự tham gia của doanh nghiệp vừa và nhỏ là một điểm nghẽn cần được giải quyết để thị trường phát triển toàn diện.

Hệ thống pháp lý chưa thực sự linh hoạt và đồng bộ cũng là nguyên nhân khiến nhiều doanh nghiệp e ngại khi phát hành trái phiếu. Việc thiếu các tổ chức trung gian chuyên nghiệp như nhà bảo lãnh phát hành, nhà tạo lập thị trường và tổ chức xếp hạng tín nhiệm làm giảm niềm tin của nhà đầu tư, ảnh hưởng đến sự phát triển của thị trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý và đơn giản hóa thủ tục phát hành
    Cơ quan quản lý cần tiếp tục rà soát, sửa đổi các quy định pháp luật để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho doanh nghiệp phát hành trái phiếu, giảm thiểu thủ tục hành chính và thời gian phê duyệt. Mục tiêu đạt được là rút ngắn thời gian phát hành xuống dưới 30 ngày trong vòng 1 năm tới.

  2. Phát triển tổ chức xếp hạng tín nhiệm độc lập
    Khuyến khích thành lập và phát triển các công ty xếp hạng tín nhiệm uy tín trong nước, đồng thời tạo điều kiện cho các tổ chức quốc tế tham gia. Điều này giúp nâng cao tính minh bạch và niềm tin của nhà đầu tư, giảm rủi ro tín dụng. Mục tiêu trong 2 năm tới có ít nhất 3 tổ chức xếp hạng tín nhiệm hoạt động hiệu quả.

  3. Đa dạng hóa cơ cấu phát hành và nhà đầu tư
    Thúc đẩy sự tham gia của các doanh nghiệp vừa và nhỏ thông qua các chính sách hỗ trợ, ưu đãi thuế và tư vấn phát hành. Đồng thời mở rộng cơ sở nhà đầu tư chuyên nghiệp như quỹ hưu trí, công ty bảo hiểm để tăng tính thanh khoản và ổn định thị trường. Mục tiêu tăng tỷ trọng phát hành từ doanh nghiệp vừa và nhỏ lên 20% trong 3 năm tới.

  4. Xây dựng và phát triển thị trường thứ cấp hiệu quả
    Tăng cường vai trò của các nhà tạo lập thị trường, công ty chứng khoán trong việc thúc đẩy giao dịch trái phiếu doanh nghiệp trên thị trường thứ cấp. Áp dụng công nghệ thông tin hiện đại để nâng cao tính minh bạch và tốc độ giao dịch. Mục tiêu tăng khối lượng giao dịch trên thị trường thứ cấp lên ít nhất 50% trong 2 năm tới.

  5. Tăng cường công tác truyền thông và đào tạo
    Tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp và nhà đầu tư về lợi ích và rủi ro của trái phiếu doanh nghiệp. Đẩy mạnh công bố thông tin minh bạch, kịp thời để tạo niềm tin cho thị trường. Mục tiêu tổ chức ít nhất 10 sự kiện đào tạo và truyền thông mỗi năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước
    Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, khung pháp lý và các giải pháp phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp, giúp nâng cao hiệu quả quản lý và điều hành thị trường vốn.

  2. Doanh nghiệp phát hành trái phiếu
    Các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, có thể tham khảo để hiểu rõ hơn về cơ hội, thách thức và các bước chuẩn bị khi phát hành trái phiếu nhằm huy động vốn trung và dài hạn hiệu quả.

  3. Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức
    Luận văn giúp nhà đầu tư nhận diện các rủi ro và lợi ích khi đầu tư vào trái phiếu doanh nghiệp, từ đó đưa ra quyết định đầu tư phù hợp với mục tiêu tài chính và khẩu vị rủi ro.

  4. Các tổ chức trung gian tài chính
    Công ty chứng khoán, tổ chức bảo lãnh phát hành, tổ chức xếp hạng tín nhiệm có thể sử dụng luận văn để phát triển dịch vụ, nâng cao năng lực và đóng góp vào sự phát triển bền vững của thị trường trái phiếu doanh nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam phát triển chậm so với các nước trong khu vực?
    Nguyên nhân chính là do khung pháp lý chưa hoàn thiện, thanh khoản thị trường thấp, thiếu các tổ chức xếp hạng tín nhiệm uy tín và cơ sở hạ tầng thị trường chưa đồng bộ. Ngoài ra, sự tham gia của doanh nghiệp vừa và nhỏ còn hạn chế.

  2. Lợi ích của việc phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp đối với nền kinh tế là gì?
    Thị trường này giúp doanh nghiệp huy động vốn trung và dài hạn hiệu quả, giảm áp lực cho ngân hàng thương mại, tạo kênh đầu tư đa dạng cho nhà đầu tư, góp phần ổn định và phát triển thị trường tài chính nói chung.

  3. Các rủi ro chính khi đầu tư vào trái phiếu doanh nghiệp là gì?
    Bao gồm rủi ro lãi suất, rủi ro tái đầu tư, rủi ro thanh toán (tín dụng), rủi ro lạm phát, rủi ro thanh khoản và rủi ro tỷ giá. Nhà đầu tư cần đánh giá kỹ các yếu tố này trước khi quyết định đầu tư.

  4. Doanh nghiệp vừa và nhỏ có thể tham gia phát hành trái phiếu doanh nghiệp như thế nào?
    Doanh nghiệp vừa và nhỏ nên tận dụng hình thức phát hành riêng lẻ với thủ tục đơn giản hơn, đồng thời cần chuẩn bị kỹ lưỡng về tài chính và phương án sử dụng vốn để tăng khả năng tiếp cận nhà đầu tư.

  5. Làm thế nào để nâng cao tính thanh khoản của thị trường trái phiếu doanh nghiệp?
    Cần phát triển thị trường thứ cấp, tăng cường vai trò nhà tạo lập thị trường, áp dụng công nghệ thông tin hiện đại, đa dạng hóa nhà đầu tư và sản phẩm trái phiếu, đồng thời minh bạch hóa thông tin trên thị trường.

Kết luận

  • Thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam đã có sự phát triển tích cực về quy mô và nhận thức của các chủ thể tham gia trong giai đoạn 2012 – 2019.
  • Thanh khoản thị trường còn thấp, cơ cấu phát hành và nhà đầu tư chưa đa dạng, hệ thống pháp lý và cơ sở hạ tầng thị trường cần được hoàn thiện.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào hoàn thiện khung pháp lý, phát triển tổ chức xếp hạng tín nhiệm, đa dạng hóa cơ cấu phát hành và nhà đầu tư, xây dựng thị trường thứ cấp hiệu quả và tăng cường truyền thông, đào tạo.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và nhà đầu tư trong việc phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp bền vững.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm tới nhằm nâng cao vai trò và hiệu quả của thị trường trái phiếu doanh nghiệp tại Việt Nam.

Hành động ngay hôm nay để góp phần phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam – kênh huy động vốn trung và dài hạn hiệu quả cho doanh nghiệp và cơ hội đầu tư hấp dẫn cho nhà đầu tư!