Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo định hướng phát triển năng lực học sinh, năng lực tự học được xem là yếu tố then chốt góp phần nâng cao chất lượng học tập. Tại các trường phổ thông dân tộc nội trú (PTDTNT), đặc biệt là các trường như Hữu Nghị T78 và Hữu Nghị 80 thuộc khu vực Hà Nội, năng lực tự học của học sinh còn nhiều hạn chế do đặc thù tâm sinh lý và điều kiện học tập. Theo điều tra thực trạng với 240 học sinh khối 11, chỉ có khoảng 14,58% học sinh yêu thích môn Hóa học, trong khi 74,58% cho biết mất căn bản kiến thức là nguyên nhân chính ảnh hưởng đến hứng thú học tập. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và tổ chức dạy học bộ câu hỏi định hướng bài học chương Nito – Photpho (Hóa học 11) để phát triển năng lực tự học cho học sinh, góp phần nâng cao hiệu quả học tập môn Hóa học tại các trường PTDTNT. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi hai trường Hữu Nghị T78 (Phúc Thọ) và Hữu Nghị 80 (Sơn Tây), thực hiện trong năm học 2019-2020. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cải thiện các chỉ số về năng lực tự học, tăng cường sự chủ động, sáng tạo trong học tập, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực tự học, câu hỏi định hướng bài học và phương pháp dạy học tích cực. Khái niệm năng lực tự học được hiểu là khả năng tự suy nghĩ, hoạt động dựa trên sự phối hợp giữa kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện hiệu quả các hoạt động học tập. Cấu trúc khung năng lực tự học gồm ba thành tố chính: mục tiêu, nhiệm vụ học tập; lập kế hoạch và thực hiện kế hoạch học tập; tự đánh giá và điều chỉnh quá trình học. Bộ câu hỏi định hướng bài học được xây dựng nhằm kích thích tư duy, định hướng nội dung trọng tâm, giúp học sinh chủ động trong quá trình tự học. Các phương pháp dạy học tích cực như dạy học theo mô hình VNEN, dạy học theo góc và dạy học dự án được áp dụng để tổ chức hoạt động học tập, phát triển năng lực tự học và các năng lực liên quan như giải quyết vấn đề, giao tiếp và hợp tác.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát thực trạng tự học và sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học của 240 học sinh và 32 giáo viên tại hai trường PTDTNT Hữu Nghị T78 và Hữu Nghị 80. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện với đối tượng học sinh khối 11 và giáo viên bộ môn Hóa học. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, phân phối tần số, tần suất và phân tích so sánh tỷ lệ phần trăm nhằm đánh giá mức độ phát triển năng lực tự học và hiệu quả của bộ câu hỏi định hướng. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn xây dựng bộ câu hỏi, tổ chức dạy học thực nghiệm và thu thập, xử lý dữ liệu đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực tự học của học sinh: Khoảng 85,42% học sinh cảm thấy bình thường hoặc không hứng thú với môn Hóa học, chỉ 14,58% yêu thích môn học. Hơn 74% học sinh mất căn bản kiến thức, 55% thiếu kỹ năng tự học, 42,92% thiếu hướng dẫn phương pháp học từ giáo viên. Thời gian tự học tự giác của học sinh còn hạn chế, chỉ khoảng 20,42% dành thời gian tự học thường xuyên.

  2. Hiệu quả sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học: 79,59% học sinh và 100% giáo viên đồng ý rằng việc sử dụng bộ câu hỏi định hướng trong tự học là cần thiết. Hơn 87% học sinh và 90% giáo viên đánh giá bộ câu hỏi giúp phát triển năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề sáng tạo và năng lực giao tiếp, hợp tác.

  3. Tác dụng của bộ câu hỏi định hướng: Trên 80% học sinh rất đồng ý hoặc đồng ý rằng bộ câu hỏi giúp định hướng nội dung quan trọng, đạt mục tiêu bài học, rèn luyện kỹ năng tư duy và vận dụng kiến thức. Giáo viên cũng có đánh giá tương tự với tỷ lệ đồng ý từ 85% đến 95%.

  4. Yêu cầu về bộ câu hỏi định hướng: Cả học sinh và giáo viên đều đồng thuận bộ câu hỏi cần có nội dung ngắn gọn, mục đích rõ ràng, bám sát kiến thức cơ bản, phù hợp trình độ người học và kích thích tư duy. Tỷ lệ đồng ý đạt trên 83% ở các tiêu chí này.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy năng lực tự học của học sinh PTDTNT còn ở mức trung bình và khá, với tỷ lệ học sinh có biểu hiện tốt chỉ chiếm khoảng 1-3%. Nguyên nhân chủ yếu là do mất căn bản kiến thức và thiếu kỹ năng tự học, đồng thời giáo viên chưa thường xuyên cung cấp bộ câu hỏi định hướng để hỗ trợ học sinh. Việc xây dựng và áp dụng bộ câu hỏi định hướng bài học chương Nito – Photpho đã góp phần nâng cao sự chủ động, tích cực trong học tập của học sinh, đồng thời phát triển các năng lực liên quan như tư duy phản biện, giải quyết vấn đề và hợp tác nhóm. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với quan điểm rằng phương pháp dạy học tích cực và công cụ hỗ trợ như bộ câu hỏi định hướng là giải pháp hiệu quả để phát triển năng lực tự học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối mức độ biểu hiện năng lực tự học và bảng so sánh tỷ lệ đồng ý của học sinh, giáo viên về tác dụng và yêu cầu bộ câu hỏi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực thiết kế câu hỏi phù hợp với trình độ học sinh, thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Phổ biến rộng rãi bộ câu hỏi định hướng bài học trong các trường PTDTNT: Đưa bộ câu hỏi vào chương trình dạy học chính thức, khuyến khích giáo viên sử dụng thường xuyên trong các tiết học và hoạt động tự học, mục tiêu đạt 80% giáo viên áp dụng trong năm học tiếp theo.

  3. Xây dựng hệ thống tài liệu hướng dẫn tự học và phương pháp học tập hiệu quả cho học sinh: Phát triển tài liệu hỗ trợ kỹ năng tự học, kỹ năng tìm kiếm và xử lý thông tin, thời gian triển khai trong 1 năm, do nhà trường phối hợp với các chuyên gia giáo dục thực hiện.

  4. Tăng cường giám sát, đánh giá và phản hồi về năng lực tự học của học sinh: Sử dụng bộ công cụ đánh giá năng lực tự học đã xây dựng để theo dõi tiến bộ học sinh định kỳ, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp, thực hiện liên tục trong các năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học tại các trường PTDTNT: Nghiên cứu cung cấp công cụ và phương pháp thiết kế bộ câu hỏi định hướng bài học, giúp đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực tự học cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên, phát triển chương trình giáo dục phù hợp với đặc thù vùng dân tộc thiểu số và miền núi.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Hóa học và Giáo dục học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn phát triển năng lực tự học, phương pháp dạy học tích cực và thiết kế công cụ đánh giá năng lực.

  4. Các tổ chức, dự án phát triển giáo dục vùng dân tộc thiểu số: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để triển khai các chương trình hỗ trợ nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển kỹ năng tự học cho học sinh dân tộc thiểu số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bộ câu hỏi định hướng bài học là gì và có vai trò như thế nào?
    Bộ câu hỏi định hướng bài học là hệ thống câu hỏi được xây dựng dựa trên mục tiêu và nội dung bài học nhằm định hướng hoạt động học tập của học sinh. Vai trò chính là giúp học sinh tập trung vào nội dung trọng tâm, kích thích tư duy và phát triển năng lực tự học.

  2. Tại sao năng lực tự học lại quan trọng đối với học sinh PTDTNT?
    Năng lực tự học giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức, phát triển kỹ năng tư duy và giải quyết vấn đề, đặc biệt quan trọng trong điều kiện học tập tại các trường PTDTNT nơi điều kiện học tập còn nhiều khó khăn và hạn chế về nguồn lực.

  3. Phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong nghiên cứu này?
    Nghiên cứu áp dụng các phương pháp dạy học theo mô hình VNEN, dạy học theo góc và dạy học dự án nhằm tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo và hợp tác của học sinh.

  4. Làm thế nào để giáo viên xây dựng bộ câu hỏi định hướng bài học hiệu quả?
    Giáo viên cần phân tích kỹ nội dung chương trình, xác định mục tiêu bài học, lựa chọn câu hỏi phù hợp với trình độ học sinh, sắp xếp câu hỏi theo mức độ nhận thức tăng dần và đảm bảo tính logic, kích thích tư duy học sinh.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy bộ câu hỏi định hướng có tác động như thế nào đến năng lực tự học của học sinh?
    Kết quả thực nghiệm cho thấy bộ câu hỏi định hướng giúp học sinh phát triển năng lực tự học rõ rệt, tăng cường sự chủ động, nâng cao kỹ năng tư duy và vận dụng kiến thức, đồng thời cải thiện hứng thú học tập môn Hóa học.

Kết luận

  • Năng lực tự học của học sinh PTDTNT hiện còn hạn chế, chủ yếu do mất căn bản kiến thức và thiếu kỹ năng tự học.
  • Bộ câu hỏi định hướng bài học chương Nito – Photpho được xây dựng và áp dụng hiệu quả trong việc phát triển năng lực tự học cho học sinh.
  • Học sinh và giáo viên đều đánh giá cao vai trò của bộ câu hỏi trong việc định hướng nội dung, kích thích tư duy và nâng cao chất lượng học tập.
  • Phương pháp dạy học tích cực kết hợp với bộ câu hỏi định hướng là giải pháp đổi mới phù hợp với đặc thù giáo dục vùng dân tộc thiểu số.
  • Đề xuất triển khai đào tạo giáo viên, phổ biến bộ câu hỏi và xây dựng tài liệu hỗ trợ tự học nhằm nâng cao năng lực tự học cho học sinh PTDTNT trong các năm học tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các trường PTDTNT và cơ quan quản lý giáo dục cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng bộ câu hỏi định hướng trong các môn học khác để phát triển toàn diện năng lực học sinh.