Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI với sự phát triển mạnh mẽ của công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập toàn cầu, việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo (TDST) cho học sinh tiểu học trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Nghị quyết 29-NQ/TW năm 2013, đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học là mục tiêu trọng tâm của giáo dục Việt Nam. Đặc biệt, bậc tiểu học giữ vai trò nền tảng trong việc hình thành nhân cách và phát triển trí tuệ cho học sinh. Lứa tuổi học sinh lớp 5 (khoảng 10-11 tuổi) là giai đoạn phát triển tư duy cụ thể, có khả năng phối hợp nhận thức không gian và bắt đầu hình thành tư duy trừu tượng.

Môn Toán lớp 5 được xem là môn học có nhiều lợi thế trong việc phát triển năng lực tư duy giải toán, đặc biệt qua các hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Tuy nhiên, thực tế dạy học tại một số trường tiểu học huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng cho thấy công tác phát triển TDST còn nhiều hạn chế, giáo viên chưa khai thác hiệu quả các biện pháp phát triển tư duy cho học sinh khá giỏi. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp cụ thể phát triển năng lực tư duy giải toán cho học sinh lớp 5 thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình môn Toán lớp 5, nội dung giải toán có lời văn, đối tượng là học sinh lớp 5 tại một số trường tiểu học huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng trong năm học 2016-2017. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về tư duy và tư duy sáng tạo trong giáo dục, đặc biệt là tư duy toán học. Theo V. Kruchetxki, năng lực toán học là đặc điểm tâm lý cá nhân giúp học sinh nắm vững kiến thức và kỹ năng toán học một cách sáng tạo. Tư duy sáng tạo được định nghĩa là quá trình tạo ra các ý tưởng, giải pháp mới, độc đáo, có giá trị trong học tập và giải quyết vấn đề.

Các phẩm chất đặc trưng của tư duy sáng tạo gồm: tính mềm dẻo (khả năng chuyển đổi linh hoạt giữa các cách giải), tính nhuần nhuyễn (khả năng tạo ra nhiều ý tưởng), tính độc đáo (tìm ra giải pháp mới lạ), tính nhạy cảm (phát hiện vấn đề và sai sót nhanh), và tính phát triển (áp dụng rộng rãi trong các tình huống tương tự). Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được xem là phương pháp hiệu quả để phát triển các phẩm chất này, giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát huy tính tích cực và sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Phương pháp lý luận gồm phân tích - tổng hợp, khái quát hóa, hệ thống hóa các lý thuyết về tư duy sáng tạo và giáo dục tiểu học. Phương pháp thực tiễn bao gồm quan sát, điều tra bằng bảng hỏi và phỏng vấn giáo viên, học sinh, cán bộ quản lý tại 15 trường tiểu học huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng.

Cỡ mẫu gồm 30 giáo viên bồi dưỡng học sinh giỏi môn Toán lớp 5 và 102 học sinh khá giỏi lớp 5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Dữ liệu thu thập được xử lý bằng thống kê toán học, tính tỷ lệ phần trăm và hệ số đánh giá mức độ áp dụng các biện pháp. Timeline nghiên cứu kéo dài 3 tháng từ tháng 9 đến tháng 12 năm 2016.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về TDST còn hạn chế: 66,7% giáo viên cho rằng cần quan tâm phát triển TDST nhưng chưa thực sự hiệu quả; 16,7% cho rằng phát triển TDST không cần thiết với học sinh tiểu học. Chỉ 60% giáo viên hiểu đúng khái niệm TDST, 80% chưa đánh giá đúng khả năng sáng tạo của học sinh.

  2. Phương pháp bồi dưỡng chưa đa dạng, thiên về luyện thi: 67,7% giáo viên tập trung trang bị kiến thức và kỹ năng, chỉ 32,3% chú trọng phát triển năng lực tư duy. Phương pháp chủ yếu là cung cấp bài mẫu, luyện tập theo khuôn mẫu, ít tạo cơ hội cho học sinh sáng tạo.

  3. Học sinh còn thụ động, thiếu tự tin sáng tạo: 83,3% học sinh tuân thủ nghiêm ngặt quy trình giải toán, 80,4% thiếu tự tin trình bày theo bản đồ tư duy, 60,8% không thấy cần thiết tìm nhiều cách giải khác nhau. Chỉ 3,9% học sinh đạt mức hoàn thành tốt năng lực TDST, 16,7% chưa hoàn thành.

  4. Các biện pháp phát triển TDST chưa được áp dụng thường xuyên: Giáo viên chủ yếu áp dụng các biện pháp phát hiện yếu tố chưa hợp lý (80%), khuyến khích lựa chọn cách giải tối ưu (77%), liên hệ thực tế (73%). Tuy nhiên, các biện pháp rèn luyện tính mềm dẻo, nhuần nhuyễn, phát triển còn rất thấp (dưới 50%).

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự thiếu đồng bộ trong nhận thức và thực hành của giáo viên về phát triển TDST cho học sinh lớp 5. Việc tập trung vào kiến thức và luyện thi làm giảm cơ hội phát triển tư duy sáng tạo. Học sinh bị ràng buộc bởi khuôn mẫu, thiếu tự tin và kỹ năng trình bày sáng tạo, dẫn đến năng lực tư duy sáng tạo chưa phát triển toàn diện.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc phát triển TDST cần được tích hợp trong hoạt động trải nghiệm sáng tạo, khuyến khích học sinh tự khám phá, thử nghiệm và trình bày nhiều cách giải khác nhau. Việc áp dụng bản đồ tư duy, tổ chức trò chơi học tập, liên môn học và tình huống thực tiễn được khuyến nghị để nâng cao hiệu quả phát triển tư duy.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức đúng về TDST của giáo viên và học sinh, biểu đồ tròn về mức độ áp dụng các biện pháp phát triển TDST, bảng phân loại năng lực TDST của học sinh theo mức hoàn thành.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý và giáo viên: Tổ chức các chuyên đề, tọa đàm về vai trò và phương pháp phát triển TDST cho học sinh lớp 5. Mục tiêu trong 6 tháng đầu năm học, do phòng giáo dục phối hợp với các trường thực hiện.

  2. Đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo: Trang bị cho giáo viên kỹ năng thiết kế tình huống trải nghiệm, sử dụng bản đồ tư duy, tổ chức trò chơi học tập và liên môn học. Thời gian đào tạo định kỳ hàng năm, do trường và sở giáo dục phối hợp tổ chức.

  3. Xây dựng và áp dụng hệ thống bài tập, đề tài phát triển TDST: Phát triển bộ đề toán có ưu thế phát triển tư duy sáng tạo, tích hợp các dạng toán hình học, tỉ số phần trăm, chuyển động đều. Thực hiện trong năm học, do giáo viên chủ động biên soạn và chia sẻ.

  4. Tăng cường đánh giá năng lực tư duy sáng tạo: Xây dựng tiêu chí đánh giá dựa trên phẩm chất mềm dẻo, nhuần nhuyễn, độc đáo, nhạy cảm và phát triển. Đánh giá thường xuyên trong quá trình học tập, giúp học sinh nhận thức và cải thiện năng lực.

  5. Khuyến khích học sinh tham gia hoạt động trải nghiệm thực tiễn: Tổ chức các hoạt động nhóm, trò chơi học tập, liên kết với thực tế để kích thích sự tò mò, sáng tạo. Thực hiện xuyên suốt năm học, do giáo viên và phụ huynh phối hợp hỗ trợ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên Toán lớp 5: Nghiên cứu giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức dạy học phát triển tư duy sáng tạo, áp dụng các biện pháp trải nghiệm sáng tạo trong giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và tâm lý học: Tài liệu tham khảo về cơ sở lý luận và thực tiễn phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học, đặc biệt trong lĩnh vực toán học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của tư duy sáng tạo trong học tập, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ con em phát triển năng lực toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy sáng tạo là gì và tại sao quan trọng với học sinh lớp 5?
    Tư duy sáng tạo là khả năng tạo ra các giải pháp, ý tưởng mới, độc đáo trong học tập và giải quyết vấn đề. Với học sinh lớp 5, phát triển tư duy sáng tạo giúp các em học tập hiệu quả hơn, giải toán linh hoạt và chuẩn bị tốt cho các cấp học cao hơn.

  2. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học toán là gì?
    Là các hoạt động học tập mà học sinh trực tiếp tham gia, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, qua đó phát triển năng lực tư duy sáng tạo như trò chơi học tập, bản đồ tư duy, tình huống thực tế.

  3. Những phẩm chất nào đặc trưng cho tư duy sáng tạo?
    Bao gồm tính mềm dẻo (linh hoạt chuyển đổi cách giải), tính nhuần nhuyễn (tạo nhiều ý tưởng), tính độc đáo (giải pháp mới lạ), tính nhạy cảm (phát hiện vấn đề nhanh), và tính phát triển (áp dụng rộng rãi).

  4. Làm thế nào để giáo viên phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh?
    Giáo viên cần nâng cao nhận thức, áp dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo, sử dụng bản đồ tư duy, trò chơi học tập và đánh giá năng lực tư duy thường xuyên.

  5. Tại sao nhiều học sinh lớp 5 còn thụ động trong học toán?
    Do phương pháp dạy học truyền thống tập trung vào luyện tập theo khuôn mẫu, thiếu cơ hội trải nghiệm sáng tạo, học sinh thiếu tự tin trình bày ý tưởng riêng và chưa được khuyến khích phát triển tư duy độc lập.

Kết luận

  • Phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 5 là yêu cầu cấp thiết trong đổi mới giáo dục hiện đại, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán.
  • Thực trạng tại huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng cho thấy nhận thức và phương pháp của giáo viên còn nhiều hạn chế, học sinh chưa phát huy được năng lực tư duy sáng tạo.
  • Các phẩm chất đặc trưng của tư duy sáng tạo gồm tính mềm dẻo, nhuần nhuyễn, độc đáo, nhạy cảm và phát triển cần được rèn luyện qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo.
  • Đề xuất các biện pháp nâng cao nhận thức, đào tạo kỹ năng cho giáo viên, xây dựng hệ thống bài tập phát triển tư duy và tăng cường đánh giá năng lực tư duy sáng tạo.
  • Tiếp tục thực nghiệm và mở rộng áp dụng các biện pháp trong năm học tới, kêu gọi sự phối hợp của cán bộ quản lý, giáo viên, học sinh và phụ huynh để phát triển toàn diện năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học.

Hãy cùng chung tay đổi mới phương pháp dạy học để phát triển tư duy sáng tạo cho thế hệ tương lai!