Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, việc phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học. Thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh, với 6 trường THPT và hơn 360 học sinh lớp 10 tham gia khảo sát, là vùng đất có nhiều tiềm năng phát triển kinh tế - xã hội nhưng cũng tồn tại những khó khăn trong việc nâng cao chất lượng giáo dục. Môn Giáo dục kinh tế và Pháp luật (GDKT&PL) lớp 10 được xem là môn học trọng điểm giúp học sinh hình thành kiến thức cơ bản về kinh tế và pháp luật, đồng thời phát triển các năng lực cốt lõi như tự chủ và tự học.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh các trường THPT trên địa bàn thị xã Quảng Yên trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10, từ đó đề xuất các nguyên tắc, biện pháp và thực nghiệm sư phạm phù hợp để nâng cao năng lực này. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2022-2023, tập trung vào 6 trường THPT với sự tham gia của 16 giáo viên và 360 học sinh lớp 10. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn GDKT&PL, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực, năng lực tự chủ (NLTC) và năng lực tự học (NLTH) trong giáo dục hiện đại. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, năng lực được hiểu là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính tâm lý để thực hiện thành công một loại công việc trong bối cảnh nhất định. NLTC được định nghĩa là khả năng tự đưa ra quyết định và chịu trách nhiệm với hành động của bản thân trong học tập, còn NLTH là khả năng xác định nhiệm vụ học tập, lập kế hoạch, thực hiện và điều chỉnh quá trình học một cách chủ động, tự giác.

Khung lý thuyết còn bao gồm mô hình dạy học phát triển năng lực, trong đó giáo viên đóng vai trò tổ chức, định hướng, hỗ trợ học sinh tự chiếm lĩnh tri thức và phát triển các năng lực như tự chủ, tự học, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo. Các khái niệm chính gồm: năng lực, năng lực tự chủ, năng lực tự học, dạy học phát triển năng lực, và các tiêu chí đánh giá năng lực tự chủ và tự học trong môn GDKT&PL lớp 10.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn. Về lý thuyết, tác giả áp dụng phương pháp phân tích - tổng hợp và phương pháp logic - lịch sử để xây dựng cơ sở lý luận. Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành khảo sát xã hội học kết hợp phỏng vấn 16 giáo viên và 360 học sinh lớp 10 tại 6 trường THPT trên địa bàn thị xã Quảng Yên trong năm học 2022-2023. Phương pháp quan sát được sử dụng để đánh giá hành vi học tập và sản phẩm học tập của học sinh.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được triển khai qua việc thiết kế kế hoạch bài dạy, tổ chức dạy học thực nghiệm tại các lớp thực nghiệm và đối chứng, đánh giá kết quả thông qua điểm kiểm tra và phiếu đánh giá năng lực tự chủ và tự học. Phân tích số liệu sử dụng công cụ thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm nhằm đánh giá mức độ phát triển năng lực của học sinh trước và sau thực nghiệm. Cỡ mẫu 360 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho toàn bộ học sinh lớp 10 các trường THPT trên địa bàn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ nhận thức của giáo viên về phát triển NLTC và NLTH: 75% giáo viên khảo sát đánh giá việc phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh trong dạy học môn GDKT&PL là rất cần thiết, 25% cho rằng cần thiết. Không có giáo viên nào cho rằng không cần thiết.

  2. Thực trạng phát triển NLTC và NLTH của học sinh: Qua khảo sát 360 học sinh, khoảng 60% học sinh đạt mức độ tốt và rất tốt về năng lực tự học, trong khi chỉ khoảng 40% học sinh thể hiện năng lực tự chủ ở mức tương tự. Tỷ lệ học sinh chưa đạt mức tốt chiếm khoảng 20-30%, cho thấy còn nhiều hạn chế trong việc phát triển năng lực này.

  3. Phương pháp và kỹ thuật dạy học được giáo viên sử dụng: Hơn 70% giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, giải quyết tình huống, và sử dụng công nghệ thông tin để phát triển NLTC và NLTH cho học sinh. Tuy nhiên, chỉ khoảng 50% giáo viên thường xuyên tổ chức các hoạt động giúp học sinh tự lập kế hoạch học tập và tự đánh giá kết quả học tập.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp phát triển NLTC và NLTH, điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm tăng trung bình 15% so với lớp đối chứng. Phiếu đánh giá năng lực cũng cho thấy sự cải thiện rõ rệt ở các tiêu chí về tự lực, tự khẳng định, thích ứng với cuộc sống và tự học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng phát triển NLTC và NLTH chưa đồng đều là do nhiều học sinh chưa có thói quen tự học và tự chịu trách nhiệm trong học tập, phần lớn do ảnh hưởng từ môi trường gia đình và phương pháp dạy học truyền thống còn phổ biến. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với nhận định rằng việc phát triển năng lực tự chủ và tự học cần được giáo viên chú trọng và có phương pháp phù hợp.

Việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật dạy học hiện đại đã góp phần nâng cao hiệu quả phát triển năng lực cho học sinh, thể hiện qua sự tăng điểm kiểm tra và cải thiện thái độ học tập. Kết quả này khẳng định tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực, phù hợp với mục tiêu chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh mức độ phát triển năng lực tự chủ và tự học trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng phân tích tỷ lệ phần trăm học sinh đạt các mức độ năng lực khác nhau. Điều này giúp minh họa rõ ràng sự tiến bộ và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học phát triển năng lực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật dạy học tích cực, kỹ năng hướng dẫn học sinh tự học và tự chủ, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và nghiệp vụ cho giáo viên GDKT&PL. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và áp dụng các kế hoạch bài dạy phát triển NLTC và NLTH: Giáo viên cần thiết kế bài giảng có các hoạt động giúp học sinh tự xác định mục tiêu, lập kế hoạch học tập, tự đánh giá và điều chỉnh quá trình học. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh đạt mức năng lực tốt lên ít nhất 20% trong 1 năm học.

  3. Tăng cường sử dụng công nghệ thông tin và các phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên ứng dụng phần mềm học tập, bài giảng điện tử, mô hình lớp học đảo ngược, thảo luận nhóm để tạo môi trường học tập chủ động, sáng tạo cho học sinh. Chủ thể thực hiện là giáo viên và nhà trường, với sự hỗ trợ về cơ sở vật chất từ địa phương.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ học tập: Tạo điều kiện cho học sinh tham gia các hoạt động thực tiễn, nghiên cứu, thảo luận về các vấn đề kinh tế và pháp luật nhằm phát triển kỹ năng tự học và tự chủ. Thời gian triển khai liên tục trong năm học, do nhà trường phối hợp với các tổ chức đoàn thể thực hiện.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực tự chủ và tự học: Thiết kế các công cụ đánh giá định kỳ, giúp giáo viên và học sinh nhận biết mức độ phát triển năng lực, từ đó có biện pháp điều chỉnh kịp thời. Hệ thống này cần được áp dụng đồng bộ trong toàn thị xã trong vòng 2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Giáo dục kinh tế và Pháp luật: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực tự chủ và tự học, giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục tại các sở, phòng giáo dục: Tài liệu tham khảo hữu ích để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với định hướng đổi mới.

  3. Sinh viên, học viên ngành Sư phạm và Giáo dục học: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về lý thuyết và phương pháp phát triển năng lực học sinh, hỗ trợ nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển năng lực học sinh: Luận văn là nguồn dữ liệu thực nghiệm quý giá để phân tích, so sánh và phát triển các mô hình giáo dục hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực tự chủ và tự học lại quan trọng đối với học sinh THPT?
    Năng lực này giúp học sinh chủ động trong học tập, tự chịu trách nhiệm với kết quả học tập, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và chuẩn bị tốt cho học tập suốt đời và hội nhập xã hội.

  2. Phương pháp nào hiệu quả để phát triển năng lực tự học cho học sinh?
    Phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, giải quyết tình huống, lớp học đảo ngược và sử dụng công nghệ thông tin được chứng minh giúp học sinh phát triển kỹ năng tự học hiệu quả.

  3. Làm thế nào giáo viên có thể đánh giá năng lực tự chủ và tự học của học sinh?
    Giáo viên có thể sử dụng phiếu quan sát, bài kiểm tra năng lực, đánh giá qua sản phẩm học tập và tự đánh giá của học sinh để đo lường mức độ phát triển năng lực này.

  4. Khó khăn phổ biến khi phát triển năng lực tự chủ và tự học là gì?
    Khó khăn bao gồm thói quen học tập thụ động của học sinh, thiếu kỹ năng lập kế hoạch và tự đánh giá, cũng như hạn chế về phương pháp dạy học của giáo viên.

  5. Làm sao để phụ huynh hỗ trợ phát triển năng lực tự học cho con em mình?
    Phụ huynh cần tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích con tự lập kế hoạch học tập, hỗ trợ khi cần thiết và phối hợp với nhà trường để theo dõi tiến trình học tập của con.

Kết luận

  • Phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh THPT là yêu cầu tất yếu trong đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018.
  • Thực trạng tại thị xã Quảng Yên cho thấy học sinh còn nhiều hạn chế về năng lực này, nhưng có tiềm năng phát triển thông qua các biện pháp dạy học tích cực.
  • Các biện pháp như đào tạo giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học, sử dụng công nghệ và tổ chức hoạt động ngoại khóa đã được thực nghiệm và cho kết quả tích cực.
  • Luận văn góp phần làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển năng lực tự chủ và tự học trong môn GDKT&PL lớp 10, có thể áp dụng rộng rãi trong giáo dục phổ thông.
  • Đề nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục triển khai, hoàn thiện và nhân rộng các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tổ chức đánh giá định kỳ để theo dõi hiệu quả phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh.