Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo (GQVĐ&ST) cho học sinh tiểu học được xem là một nhiệm vụ trọng tâm. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể năm 2018, môn Toán tiểu học không chỉ cung cấp kiến thức mà còn hướng tới phát triển các năng lực chung và đặc thù, trong đó năng lực GQVĐ&ST đóng vai trò then chốt. Chủ đề “Số học” trong Toán lớp 3 là trọng tâm giúp hình thành kỹ năng tính toán cơ bản, đồng thời là nền tảng cho các chủ đề toán học tiếp theo. Tuy nhiên, thực tế dạy học tại một số trường tiểu học trên địa bàn quận Phú Nhuận, Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy việc áp dụng phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ&ST còn hạn chế, chưa đồng bộ và chưa phát huy tối đa tiềm năng của học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất và kiểm nghiệm các kế hoạch dạy học chủ đề “Số học” cho học sinh lớp 3 theo hướng phát triển năng lực GQVĐ&ST, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả học tập. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường tiểu học tại quận Phú Nhuận, Thành phố Hồ Chí Minh trong năm học 2018-2019. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Toán tiểu học, giúp giáo viên nâng cao năng lực tổ chức dạy học phát triển năng lực cho học sinh, đồng thời hỗ trợ học sinh phát triển toàn diện kỹ năng tư duy và sáng tạo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, cùng với các phương pháp dạy học tích cực hỗ trợ phát triển năng lực cho học sinh tiểu học.

  • Khái niệm năng lực: Năng lực được hiểu là khả năng phức hợp của cá nhân vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện thành công các hoạt động trong các tình huống thực tiễn. Năng lực gồm năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, hợp tác) và năng lực đặc thù (tính toán, ngôn ngữ, công nghệ).

  • Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo (GQVĐ&ST): Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, năng lực GQVĐ&ST là khả năng sử dụng hiệu quả các quá trình nhận thức, hành động và thái độ để phân tích, đề xuất và thực hiện giải pháp trong các tình huống không có quy trình sẵn, đồng thời đánh giá và điều chỉnh giải pháp phù hợp. Cấu trúc năng lực gồm sáu thành tố: nhận ra ý tưởng mới, phát hiện và làm rõ vấn đề, hình thành ý tưởng mới, đề xuất giải pháp, thực hiện và đánh giá giải pháp, tư duy độc lập.

  • Phương pháp dạy học hỗ trợ phát triển năng lực: Bao gồm phương pháp giải quyết vấn đề, dạy học khám phá, dạy học theo nhóm và sử dụng phiếu học tập. Các phương pháp này giúp học sinh chủ động tìm tòi, trao đổi, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực nghiệm sư phạm:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 19 giáo viên và 135 học sinh lớp 3 tại các trường tiểu học trên địa bàn quận Phú Nhuận, Thành phố Hồ Chí Minh. Dữ liệu bao gồm phiếu khảo sát, phỏng vấn, quan sát tiết dạy và kết quả thực nghiệm.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để xử lý số liệu khảo sát, phân tích định tính qua phỏng vấn và quan sát. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các kế hoạch dạy học đề xuất.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2018-2019, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng kế hoạch dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ&ST: 78,94% giáo viên cho rằng việc phát triển năng lực GQVĐ&ST trong dạy học Toán 3 là cần thiết. Tuy nhiên, 52,63% giáo viên vẫn áp dụng quy trình dạy học truyền thống (kiểm tra bài cũ - dạy bài mới - củng cố), không có giáo viên nào thực hiện đầy đủ các bước tạo hứng thú - khám phá - thực hành - vận dụng theo hướng phát triển năng lực.

  2. Phương pháp dạy học được sử dụng: 94,73% giáo viên thường xuyên sử dụng phiếu học tập, 78,94% áp dụng dạy học theo nhóm, 68,40% sử dụng phương pháp trực quan, 63,15% dùng phương pháp gợi mở - vấn đáp, nhưng chỉ 47,36% thường xuyên áp dụng phương pháp khám phá và 42,10% áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề.

  3. Thực trạng học sinh trong phát triển năng lực GQVĐ&ST: 82,96% học sinh được giáo viên tổ chức thảo luận nhóm thường xuyên, nhưng chỉ 22,22% học sinh thường xuyên suy nghĩ thêm cách làm khác và 25,93% mạnh dạn trình bày ý kiến cá nhân khi có cách giải mới. 43,70% học sinh cho biết chưa bao giờ được sử dụng phiếu học tập trong các bài phép nhân, phép chia.

  4. Khó khăn trong học tập: 33,34% học sinh gặp khó khăn trong thực hiện phép tính, 24,44% khó khăn trong việc đặt phép tính, 23,70% chưa nắm được quy tắc tính. Hơn 50% học sinh chưa mạnh dạn trình bày ý kiến và chưa thường xuyên tìm cách giải khác.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã nhận thức được tầm quan trọng của việc phát triển năng lực GQVĐ&ST nhưng chưa thực sự đổi mới phương pháp dạy học một cách toàn diện. Việc áp dụng các phương pháp tích cực như dạy học theo nhóm, sử dụng phiếu học tập đã được thực hiện tương đối phổ biến, tuy nhiên phương pháp khám phá và giải quyết vấn đề chưa được khai thác triệt để do hạn chế về thời gian và nguồn lực.

Học sinh có xu hướng tiếp thu kiến thức theo lối truyền thống, ít chủ động sáng tạo và trình bày ý kiến cá nhân, điều này phản ánh hạn chế trong việc tổ chức các hoạt động học tập phát triển năng lực. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục tiểu học, kết quả này phù hợp với thực trạng chung về việc đổi mới phương pháp dạy học tại nhiều địa phương.

Việc sử dụng phiếu học tập và tổ chức thảo luận nhóm đã góp phần nâng cao sự tích cực của học sinh, nhưng cần có sự hướng dẫn và khuyến khích mạnh mẽ hơn để phát triển năng lực GQVĐ&ST một cách toàn diện. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng các phương pháp dạy học và biểu đồ phân bố mức độ chủ động của học sinh trong các hoạt động học tập.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học phát triển năng lực GQVĐ&ST: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về dạy học theo hướng phát triển năng lực, đặc biệt là phương pháp khám phá và giải quyết vấn đề. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng và áp dụng các kế hoạch dạy học chủ đề “Số học” theo hướng phát triển năng lực: Thiết kế các bài giảng, phiếu học tập và hoạt động nhóm phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 3, tập trung phát triển kỹ năng tư duy sáng tạo và giải quyết vấn đề. Thời gian áp dụng trong năm học tiếp theo, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn thực hiện.

  3. Tăng cường sử dụng phiếu học tập và tổ chức hoạt động nhóm trong các tiết học Toán: Khuyến khích giáo viên sử dụng phiếu học tập đa dạng, thiết kế các nhiệm vụ học tập kích thích tư duy sáng tạo, đồng thời tổ chức các nhóm học tập nhỏ để tăng cường tương tác và trao đổi ý tưởng. Thời gian triển khai liên tục trong các tiết học, do giáo viên trực tiếp thực hiện.

  4. Khuyến khích học sinh mạnh dạn trình bày ý kiến và thử nghiệm các cách giải mới: Xây dựng môi trường học tập thân thiện, tạo điều kiện cho học sinh phát biểu, tranh luận và thử nghiệm các giải pháp khác nhau trong quá trình học tập. Giáo viên cần có kỹ năng quản lý lớp học và khích lệ tích cực. Thời gian thực hiện trong suốt năm học, do giáo viên và nhà trường phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được các phương pháp dạy học tích cực, kế hoạch bài giảng cụ thể để phát triển năng lực GQVĐ&ST cho học sinh lớp 3, nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Toán.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, tổ chức bồi dưỡng giáo viên và triển khai các chương trình đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp và kết quả thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực giáo dục tiểu học, đặc biệt là dạy học Toán phát triển năng lực.

  4. Các tổ chức, cá nhân quan tâm đến đổi mới giáo dục: Hiểu rõ hơn về thực trạng và giải pháp phát triển năng lực GQVĐ&ST cho học sinh tiểu học, từ đó hỗ trợ các hoạt động giáo dục phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo lại quan trọng trong dạy học Toán tiểu học?
    Phát triển năng lực GQVĐ&ST giúp học sinh không chỉ nắm kiến thức mà còn biết vận dụng linh hoạt, sáng tạo trong các tình huống thực tế, góp phần hình thành kỹ năng tư duy phản biện và tự học suốt đời.

  2. Các phương pháp dạy học nào hỗ trợ tốt nhất cho phát triển năng lực GQVĐ&ST?
    Phương pháp giải quyết vấn đề, dạy học khám phá, dạy học theo nhóm và sử dụng phiếu học tập được đánh giá là hiệu quả trong việc kích thích tư duy sáng tạo và khả năng tự lực của học sinh.

  3. Làm thế nào để giáo viên khuyến khích học sinh mạnh dạn trình bày ý kiến cá nhân?
    Giáo viên cần tạo môi trường học tập thân thiện, khích lệ tích cực, tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm và đặt câu hỏi mở để học sinh tự tin chia sẻ ý tưởng.

  4. Phiếu học tập có vai trò gì trong dạy học phát triển năng lực?
    Phiếu học tập giúp học sinh tự lực hoàn thành nhiệm vụ học tập, rèn luyện kỹ năng tư duy, tăng tính chủ động và sáng tạo trong học tập, đồng thời hỗ trợ giáo viên đánh giá quá trình học tập của học sinh.

  5. Thời gian và nguồn lực có phải là rào cản lớn trong việc áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực?
    Đúng vậy, việc chuẩn bị bài giảng, thiết kế hoạt động và phiếu học tập tốn nhiều thời gian, đồng thời đòi hỏi giáo viên có kỹ năng và sự hỗ trợ từ nhà trường để triển khai hiệu quả.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng dạy học chủ đề “Số học” cho học sinh lớp 3 theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo tại quận Phú Nhuận, Thành phố Hồ Chí Minh.
  • Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của năng lực GQVĐ&ST nhưng chưa áp dụng đồng bộ các phương pháp dạy học tích cực.
  • Học sinh có nhu cầu phát triển năng lực nhưng còn hạn chế về sự chủ động và sáng tạo trong học tập.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực, bao gồm đào tạo giáo viên, xây dựng kế hoạch dạy học, sử dụng phiếu học tập và khuyến khích học sinh trình bày ý kiến.
  • Các bước tiếp theo là triển khai thực hiện các kế hoạch dạy học đã đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực cho thế hệ học sinh tương lai!