I. Tổng Quan Về Phát Triển Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề Toán 3
Phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học số học lớp 3 là một yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 nhấn mạnh việc hình thành và phát triển các năng lực chung và năng lực đặc thù cho học sinh, trong đó có năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Chủ đề “Số học” trong chương trình Toán lớp 3 đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng nền tảng kiến thức và kỹ năng toán học cơ bản cho học sinh tiểu học. Việc áp dụng các phương pháp dạy học giải quyết vấn đề hiệu quả sẽ giúp học sinh phát triển tư duy logic, khả năng phân tích và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Theo [3, Tr7], nhiệm vụ hình thành và phát triển các năng lực nói chung và năng lực GQVĐ&ST nói riêng cho HS trở thành nhiệm vụ rất quan trọng.
1.1. Tầm quan trọng của năng lực giải quyết vấn đề
Năng lực giải quyết vấn đề không chỉ là khả năng tìm ra đáp án đúng cho một bài toán, mà còn là khả năng tư duy, phân tích, đánh giá và đưa ra quyết định trong các tình huống khác nhau. Việc rèn luyện năng lực này giúp học sinh trở nên tự tin, chủ động và sáng tạo hơn trong học tập và cuộc sống. Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng cá nhân vận dụng những hiểu biết và xúc cảm để phát hiện vấn đề và tìm ra giải pháp, tiến hành GQVĐ một cách hiệu quả, tự đánh giá, điều chỉnh quá trình GQVĐ [18].
1.2. Vai trò của chủ đề Số học trong Toán lớp 3
Chủ đề “Số học” là nền tảng để học sinh tiếp thu các kiến thức toán học phức tạp hơn ở các lớp trên. Việc nắm vững các khái niệm, phép tính và quy tắc số học giúp học sinh phát triển tư duy logic, khả năng tính toán và ứng dụng toán học vào giải quyết các bài toán thực tế. Toán 3 củng cố và phát triển các nội dung của Toán 1, đặc biệt là của Toán 2 bước đầu hệ thống hóa, hoàn thiện kiến thức, kỹ năng cơ bản của môn Toán trong giai đoạn lớp 1, lớp 2, lớp 3 chuẩn bị cho HS chuyển sang học tiếp theo ở lớp 4, lớp 5 với mức phát triển cao hơn.
II. Thách Thức Trong Dạy Học Phát Triển Năng Lực Toán Lớp 3
Mặc dù tầm quan trọng của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học số học lớp 3 đã được công nhận, nhưng vẫn còn nhiều thách thức đặt ra cho giáo viên và học sinh. Một trong những thách thức lớn nhất là sự thiếu hụt về phương pháp dạy học giải quyết vấn đề hiệu quả, phù hợp với đặc điểm tâm lý và trình độ của học sinh tiểu học. Bên cạnh đó, việc đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh cũng là một vấn đề nan giải, đòi hỏi giáo viên phải có sự sáng tạo và linh hoạt trong việc thiết kế các bài kiểm tra và hoạt động đánh giá. Theo [21, Tr64] thì nền giáo dục Việt Nam là nền giáo dục “ứng thí”: việc học tập của học sinh (HS) mang nặng tính chất đối phó với các kỳ thi, chạy theo bằng cấp mà ít chú ý đến việc phát triển nhân cách toàn diện cũng như năng lực vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn.
2.1. Thiếu phương pháp dạy học phù hợp
Nhiều giáo viên vẫn còn sử dụng các phương pháp dạy học truyền thống, tập trung vào việc truyền thụ kiến thức một chiều, ít chú trọng đến việc tạo cơ hội cho học sinh tự khám phá, trải nghiệm và giải quyết vấn đề. Điều này dẫn đến việc học sinh thụ động, thiếu hứng thú và không phát huy được khả năng tư duy sáng tạo. Cần có những tài liệu dạy học số và giáo án dạy học số học lớp 3 được thiết kế theo hướng phát triển năng lực.
2.2. Khó khăn trong đánh giá năng lực học sinh
Việc đánh giá năng lực giải quyết vấn đề không chỉ dựa vào kết quả bài làm, mà còn phải xem xét quá trình tư duy, cách tiếp cận vấn đề và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế của học sinh. Điều này đòi hỏi giáo viên phải có sự quan sát, theo dõi và đánh giá thường xuyên, liên tục, đồng thời sử dụng các công cụ và phương pháp đánh giá đa dạng, linh hoạt.
2.3. Hạn chế về nguồn lực và cơ sở vật chất
Một số trường học còn gặp khó khăn về nguồn lực và cơ sở vật chất, đặc biệt là các thiết bị dạy học hiện đại, nền tảng dạy học trực tuyến và môi trường học tập số, ảnh hưởng đến việc triển khai các hoạt động dạy học phát triển năng lực cho học sinh. Cần tăng cường đầu tư vào ứng dụng công nghệ trong dạy học để tạo điều kiện tốt nhất cho học sinh phát triển.
III. Phương Pháp Phát Triển Tư Duy Giải Quyết Vấn Đề Toán 3
Để vượt qua những thách thức trên, cần có những phương pháp dạy học giải quyết vấn đề sáng tạo và hiệu quả, phù hợp với đặc điểm của dạy học số học lớp 3. Các phương pháp này cần tạo cơ hội cho học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập, khuyến khích tư duy phản biện, tư duy logic và khả năng hợp tác. Đồng thời, cần có sự kết hợp hài hòa giữa lý thuyết và thực hành, giữa kiến thức và kỹ năng, giúp học sinh vận dụng kiến thức vào giải quyết các bài toán thực tế. Bản chất của DH theo định hướng phát triển năng lực là tạo hứng thú nhận thức thông qua việc tổ chức cho HS bộc lộ những hiểu biết ban đầu về cái mới sẽ được học trong bài.
3.1. Dạy học theo dự án và nhiệm vụ
Phương pháp này giúp học sinh phát triển khả năng tự học, tự nghiên cứu, làm việc nhóm và giải quyết các vấn đề phức tạp. Giáo viên có thể giao cho học sinh các dự án hoặc nhiệm vụ liên quan đến chủ đề “Số học”, yêu cầu học sinh tìm hiểu, thu thập thông tin, phân tích, tổng hợp và trình bày kết quả. DH theo nhóm nhỏ, cho HS làm bài tập lớn, tập cho HS nghiên cứu khoa học, lựa chọn và xây dựng hệ thống bài tập phù hợp.
3.2. Sử dụng trò chơi và hoạt động tương tác
Trò chơi và hoạt động tương tác giúp học sinh học tập một cách vui vẻ, hứng thú và dễ dàng tiếp thu kiến thức. Giáo viên có thể sử dụng các trò chơi như “Ai nhanh hơn”, “Đố vui toán học”, “Giải ô chữ” để củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng cho học sinh. Dạy học là tổ chức các hoạt động học tập của HS. Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học.
3.3. Ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông
Công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) cung cấp nhiều công cụ và tài nguyên hỗ trợ cho việc dạy và học. Giáo viên có thể sử dụng các phần mềm, ứng dụng, trang web và video để minh họa kiến thức, tạo ra các bài tập tương tác và đánh giá kết quả học tập của học sinh. Cần tăng cường đầu tư vào ứng dụng công nghệ trong dạy học để tạo điều kiện tốt nhất cho học sinh phát triển.
IV. Ứng Dụng Bài Tập Phát Triển Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề
Việc thiết kế và sử dụng các bài tập phát triển năng lực giải quyết vấn đề là một yếu tố quan trọng trong dạy học số học lớp 3. Các bài tập này cần có tính thực tế, gần gũi với cuộc sống của học sinh, đồng thời khuyến khích học sinh tư duy sáng tạo, tìm ra nhiều cách giải khác nhau. Giáo viên cần tạo cơ hội cho học sinh chia sẻ, thảo luận và tranh luận về các cách giải, từ đó giúp học sinh học hỏi lẫn nhau và phát triển tư duy phản biện. Theo [17] thì sáng tạo là tạo ra, đề ra những ý tưởng mới, độc đáo hữu ích, phù hợp với hoàn cảnh. Năng lực sáng tạo là khả năng của HS hình thành ý tưởng mới, đề xuất được các giải pháp mới hay cải tiến cách làm mới mộ...
4.1. Bài tập gắn liền với thực tế cuộc sống
Các bài tập nên mô phỏng các tình huống thực tế mà học sinh có thể gặp phải trong cuộc sống hàng ngày, ví dụ như tính tiền mua hàng, chia kẹo cho bạn bè, đo đạc chiều dài của đồ vật. Điều này giúp học sinh thấy được sự liên hệ giữa toán học và thực tế, từ đó tăng thêm hứng thú và động lực học tập. HS có năng lực GQVĐ&ST thể hiện ra các hành vi như: có ý thức, trách nhiệm với cá nhân, gia đình và xã hội; ý thức nâng cao chất lượng và hiệu quả công việc; có khả năng vận dụng các kiến thức, kỹ năng vào việc phát hiện và giải quyết các vấn đề trong học tập và thực tiễn để đáp ứng yêu cầu trong xã hội tri thức và hội nhập quốc tế.
4.2. Bài tập khuyến khích tư duy sáng tạo
Các bài tập nên có nhiều cách giải khác nhau, khuyến khích học sinh tìm tòi, khám phá và đưa ra các giải pháp độc đáo. Giáo viên nên tạo điều kiện cho học sinh chia sẻ, thảo luận và tranh luận về các cách giải, từ đó giúp học sinh học hỏi lẫn nhau và phát triển tư duy phản biện. HS có năng lực GQVĐ&ST thể hiện ra các hành vi như: có ý thức, trách nhiệm với cá nhân, gia đình và xã hội; ý thức nâng cao chất lượng và hiệu quả công việc; có khả năng vận dụng các kiến thức, kỹ năng vào việc phát hiện và giải quyết các vấn đề trong học tập và thực tiễn để đáp ứng yêu cầu trong xã hội tri thức và hội nhập quốc tế.
4.3. Bài tập phát triển kỹ năng hợp tác
Các bài tập nên được thiết kế để học sinh làm việc nhóm, cùng nhau giải quyết vấn đề. Điều này giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, lắng nghe, chia sẻ và hợp tác, đồng thời học hỏi lẫn nhau và phát huy sức mạnh tập thể. Dạy học tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác.
V. Đánh Giá Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề Trong Dạy Học Số
Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học số học lớp 3 cần được thực hiện một cách toàn diện, khách quan và công bằng. Giáo viên cần sử dụng các công cụ và phương pháp đánh giá đa dạng, linh hoạt, không chỉ tập trung vào kết quả bài làm, mà còn xem xét quá trình tư duy, cách tiếp cận vấn đề và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế của học sinh. Đồng thời, cần có sự phản hồi kịp thời và cụ thể cho học sinh, giúp học sinh nhận ra điểm mạnh, điểm yếu và có hướng cải thiện trong học tập. Dạy học có sự kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò.
5.1. Sử dụng các bài kiểm tra thực hành
Các bài kiểm tra thực hành nên mô phỏng các tình huống thực tế, yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức và kỹ năng đã học để giải quyết vấn đề. Điều này giúp giáo viên đánh giá được khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế của học sinh. Việc đánh giá năng lực giải quyết vấn đề không chỉ dựa vào kết quả bài làm, mà còn phải xem xét quá trình tư duy, cách tiếp cận vấn đề và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế của học sinh.
5.2. Quan sát và đánh giá quá trình học tập
Giáo viên nên quan sát và đánh giá quá trình học tập của học sinh, từ cách học sinh tiếp cận vấn đề, đưa ra ý tưởng, thực hiện giải pháp đến cách học sinh chia sẻ, thảo luận và tranh luận với bạn bè. Điều này giúp giáo viên có cái nhìn toàn diện về năng lực của học sinh. Việc đánh giá năng lực giải quyết vấn đề không chỉ dựa vào kết quả bài làm, mà còn phải xem xét quá trình tư duy, cách tiếp cận vấn đề và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế của học sinh.
5.3. Sử dụng phiếu tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng
Phiếu tự đánh giá giúp học sinh tự nhận xét về năng lực của bản thân, từ đó có ý thức tự điều chỉnh và cải thiện trong học tập. Đánh giá đồng đẳng giúp học sinh học hỏi lẫn nhau và phát triển kỹ năng đánh giá, nhận xét. Dạy học có sự kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò.
VI. Kết Luận Và Triển Vọng Phát Triển Năng Lực Toán Lớp 3
Phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học số học lớp 3 là một quá trình lâu dài và liên tục, đòi hỏi sự nỗ lực và sáng tạo của cả giáo viên và học sinh. Với sự đổi mới về phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, sự ứng dụng của công nghệ thông tin và truyền thông, và sự quan tâm của gia đình và xã hội, chúng ta có thể tin tưởng rằng học sinh sẽ ngày càng phát triển toàn diện về kiến thức, kỹ năng và thái độ, đáp ứng yêu cầu của xã hội hiện đại. Cần có những tài liệu dạy học số và giáo án dạy học số học lớp 3 được thiết kế theo hướng phát triển năng lực.
6.1. Tổng kết các giải pháp đã đề xuất
Các giải pháp đã đề xuất bao gồm việc đổi mới phương pháp dạy học, sử dụng các bài tập thực tế và sáng tạo, ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông, và đánh giá năng lực một cách toàn diện. Các giải pháp này cần được triển khai một cách đồng bộ và hiệu quả để đạt được kết quả tốt nhất.
6.2. Triển vọng phát triển trong tương lai
Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu và phát triển các phương pháp dạy học mới, phù hợp với sự phát triển của khoa học công nghệ và yêu cầu của xã hội. Đồng thời, cần tăng cường đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, cung cấp cho giáo viên các công cụ và tài nguyên hỗ trợ để giáo viên có thể triển khai các hoạt động dạy học phát triển năng lực một cách hiệu quả. Cần tăng cường đầu tư vào ứng dụng công nghệ trong dạy học để tạo điều kiện tốt nhất cho học sinh phát triển.
