Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện nay, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) cho học sinh trung học phổ thông (THPT) ngày càng được quan tâm, đặc biệt trong môn Hóa học. Theo báo cáo của ngành giáo dục, học sinh THPT thường gặp khó khăn trong việc vận dụng kiến thức hóa học vào thực tiễn, nhất là trong chương trình Hóa học lớp 12 liên quan đến phát triển kinh tế, xã hội và môi trường. Mục tiêu của nghiên cứu là cải tiến phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh thông qua chương trình Hóa học và vấn đề phát triển kinh tế, xã hội, môi trường lớp 12. Nghiên cứu được thực hiện tại hai trường THPT Bình Xuyên và Quang Hà, tỉnh Vĩnh Phúc, trong khoảng thời gian từ tháng 9/2015 đến tháng 10/2016. Ý nghĩa của đề tài thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học, giúp học sinh phát triển tư duy tổng hợp, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tiễn, góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực GQVĐ trong giáo dục phổ thông. Theo mô hình bốn thành phần năng lực của UNESCO, năng lực bao gồm năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Trong đó, năng lực GQVĐ là sự tổng hòa của các năng lực nhận thức, tư duy độc lập, hợp tác làm việc nhóm, tự học và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Các khái niệm chính gồm: năng lực chung (tự học, giao tiếp, hợp tác, sử dụng công nghệ thông tin), năng lực chuyên biệt trong dạy học Hóa học (sử dụng ngôn ngữ hóa học, thực hành, tính toán, vận dụng kiến thức), và năng lực GQVĐ (phát hiện vấn đề, đề xuất giải pháp, thực hiện và đánh giá giải pháp). Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề được áp dụng với quy trình gồm bốn bước: nhận biết vấn đề, lập kế hoạch giải quyết, thực hiện kế hoạch và kết luận. Các mức độ dạy học GQVĐ được phân loại từ mức độ giáo viên chủ động đến mức độ học sinh chủ động hoàn toàn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phối hợp các phương pháp: nghiên cứu lý luận tổng quan tài liệu, khảo sát thực tiễn qua điều tra phỏng vấn giáo viên và học sinh, và phương pháp thống kê toán học để xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu gồm 14 giáo viên và 128 học sinh lớp 12 tại hai trường THPT Bình Xuyên và Quang Hà. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường có uy tín trong tỉnh Vĩnh Phúc. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2015 đến tháng 10/2016. Dữ liệu thu thập qua phiếu điều tra, dự giờ, trao đổi chuyên gia và kết quả kiểm tra đánh giá năng lực GQVĐ của học sinh. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm thống kê để đánh giá hiệu quả các biện pháp dạy học tích cực và phát triển năng lực GQVĐ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề còn hạn chế: Chỉ khoảng 21,4% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp dạy học GQVĐ trong giảng dạy Hóa học lớp 12. Phần lớn giáo viên vẫn sử dụng các phương pháp truyền thống như giảng giải, thuyết trình, đàm thoại và thảo luận nhóm đơn giản.

  2. Hứng thú và năng lực vận dụng kiến thức của học sinh còn thấp: Khoảng 53,34% học sinh có hứng thú học tập bình thường, 42,22% hiểu lý thuyết nhưng chưa vận dụng được vào bài tập thực tiễn, và 9,4% học sinh bỏ qua các vấn đề khó, thể hiện sự thụ động và thiếu động cơ học tập đúng mức.

  3. Phương pháp dạy học tích hợp và ứng dụng công nghệ thông tin giúp nâng cao năng lực GQVĐ: Việc tích hợp nội dung các môn học tạo tình huống có vấn đề thực tiễn, phối hợp linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực, sử dụng phần mềm trình chiếu, video thí nghiệm và các công cụ CNTT đã góp phần phát triển năng lực tự học, tư duy sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề cho học sinh.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt: Sau khi áp dụng các biện pháp đổi mới, tỷ lệ học sinh đạt mức năng lực GQVĐ khá và giỏi tăng lên đáng kể, thể hiện qua biểu đồ phân phối điểm kiểm tra sau thực nghiệm với mức tăng khoảng 20% so với trước thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế trong việc phát triển năng lực GQVĐ của học sinh chủ yếu do giáo viên chưa thực sự làm chủ phương pháp dạy học tích cực, thiếu thời gian nghiên cứu và chuẩn bị bài giảng phù hợp. Học sinh còn thụ động, chưa quen với việc học tập chủ động và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với thực trạng chung của giáo dục phổ thông Việt Nam. Việc tích hợp nội dung liên môn và ứng dụng công nghệ thông tin được đánh giá là xu hướng phù hợp để nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ học sinh đạt các mức năng lực GQVĐ trước và sau thực nghiệm, bảng tổng hợp kết quả điều tra thái độ học sinh và bảng phân phối tần số sử dụng phương pháp dạy học của giáo viên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học giải quyết vấn đề: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về dạy học tích cực, kỹ thuật tổ chức tình huống có vấn đề và ứng dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và áp dụng hệ thống giáo án, bài tập tình huống thực tiễn: Thiết kế giáo án theo hướng tích hợp liên môn, gắn với các vấn đề phát triển kinh tế, xã hội và môi trường, đồng thời xây dựng ngân hàng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực GQVĐ. Thời gian triển khai trong năm học tiếp theo, do tổ chuyên môn các trường THPT thực hiện.

  3. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy và học: Trang bị thiết bị dạy học hiện đại, khuyến khích giáo viên sử dụng phần mềm trình chiếu, video thí nghiệm, các công cụ hỗ trợ học tập trực tuyến để nâng cao tính tương tác và hứng thú học tập của học sinh. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do nhà trường phối hợp với các đơn vị công nghệ giáo dục.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trò chơi giáo dục và dự án học tập: Tạo môi trường học tập sinh động, phát triển kỹ năng mềm và năng lực GQVĐ thông qua các hoạt động nhóm, trò chơi, dự án liên quan đến chủ đề bảo vệ môi trường, phát triển kinh tế xã hội. Thời gian thực hiện liên tục trong năm học, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn phối hợp tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy Hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, thiết kế giáo án và bài tập phát triển năng lực GQVĐ, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đầu tư trang thiết bị dạy học và tổ chức các hoạt động giáo dục phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên sư phạm và nghiên cứu sinh: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học tích cực, phương pháp nghiên cứu giáo dục và phát triển năng lực người học trong môn Hóa học.

  4. Các chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Hỗ trợ trong việc thiết kế chương trình, chuẩn đầu ra và các tiêu chí đánh giá năng lực học sinh theo định hướng phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Hóa học?
    Năng lực GQVĐ là khả năng phát hiện, phân tích và giải quyết các vấn đề thực tiễn bằng cách vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ phù hợp. Nó giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo, khả năng tự học và ứng dụng kiến thức vào cuộc sống, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

  2. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề được tổ chức như thế nào?
    Phương pháp này gồm bốn bước: nhận biết vấn đề, lập kế hoạch giải quyết, thực hiện kế hoạch và kết luận. Giáo viên tạo tình huống có vấn đề, hướng dẫn học sinh phân tích, đề xuất giải pháp và đánh giá kết quả, giúp học sinh chủ động và sáng tạo trong học tập.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh?
    Đánh giá năng lực GQVĐ sử dụng kết hợp các công cụ như quan sát, hồ sơ học tập, tự đánh giá, bài kiểm tra và đánh giá đồng đẳng. Tiêu chí đánh giá tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng tư duy, hợp tác và sáng tạo trong các tình huống thực tiễn.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin có vai trò gì trong phát triển năng lực GQVĐ?
    Công nghệ thông tin hỗ trợ giáo viên trình bày nội dung sinh động, cung cấp nguồn tư liệu phong phú và tạo điều kiện cho học sinh tự học, trao đổi và thực hiện dự án học tập, từ đó nâng cao hiệu quả phát triển năng lực GQVĐ.

  5. Các biện pháp nào giúp tăng cường năng lực GQVĐ cho học sinh trong dạy học Hóa học?
    Các biện pháp gồm đào tạo giáo viên về phương pháp dạy học tích cực, xây dựng giáo án và bài tập tình huống thực tiễn, ứng dụng công nghệ thông tin, tổ chức hoạt động ngoại khóa và dự án học tập gắn với thực tế, tạo môi trường học tập chủ động và sáng tạo.

Kết luận

  • Đề tài đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Hóa học lớp 12, đặc biệt chương trình liên quan đến phát triển kinh tế, xã hội và môi trường.
  • Thực trạng cho thấy việc áp dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề còn hạn chế, học sinh chưa phát huy tối đa năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
  • Các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học tích cực, tích hợp liên môn và ứng dụng công nghệ thông tin đã được thiết kế và thực nghiệm thành công, nâng cao năng lực GQVĐ cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án, ứng dụng CNTT và tổ chức hoạt động ngoại khóa để phát triển năng lực GQVĐ trong thời gian tới.
  • Khuyến khích các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu sử dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng giáo dục Hóa học và phát triển năng lực toàn diện cho học sinh THPT.

Hãy áp dụng những giải pháp này để nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, góp phần xây dựng nền giáo dục hiện đại, sáng tạo và thực tiễn.