Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn cầu, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (NL GQVĐ) cho học sinh tiểu học ngày càng được chú trọng. Theo Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam, năng lực giải quyết vấn đề toán học (NL GQVĐ TH) là một trong những năng lực đặc thù quan trọng cần phát triển cho học sinh lớp 1 theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, áp dụng từ năm học 2020-2021. Môn Toán lớp 1 với 105 tiết/năm học, chiếm vị trí thứ hai về thời lượng trong chương trình, đóng vai trò nền tảng trong việc hình thành kiến thức và kỹ năng toán học cơ bản, góp phần phát triển toàn diện năng lực của học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển NL GQVĐ TH thông qua dạy học môn Toán cho học sinh lớp 1 tại 5 trường tiểu học ở thành phố Thủ Đức, Thành phố Hồ Chí Minh trong hai năm học 2020-2021 và 2021-2022. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng, xây dựng cơ sở lý luận và đề xuất các biện pháp nâng cao năng lực này, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sự chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập môn Toán.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết học tập và phát triển năng lực nổi bật như:

  • Lý thuyết vùng phát triển gần (Vygotsky): Nhấn mạnh vai trò của sự hỗ trợ từ người hướng dẫn trong việc phát triển năng lực của học sinh.
  • Thuyết kiến tạo tri thức (John Dewey, Jean Piaget): Học sinh tự xây dựng kiến thức thông qua trải nghiệm và giải quyết vấn đề.
  • Thuyết hành vi và nhận thức (Skinner, Piaget): Học là quá trình thay đổi hành vi và giải quyết vấn đề thông qua tư duy.

Khung lý thuyết này hỗ trợ xây dựng mô hình phát triển NL GQVĐ TH gồm các thành tố chính: nhận biết vấn đề, lựa chọn giải pháp, thực hiện giải pháp và đánh giá, khái quát hóa kết quả. Các phương pháp dạy học tích cực như dạy học giải quyết vấn đề, đàm thoại, thảo luận nhóm và trò chơi được vận dụng nhằm phát triển năng lực này.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp mô tả kết hợp định tính và định lượng với cỡ mẫu gồm 220 học sinh lớp 1 và 28 giáo viên tại 5 trường tiểu học thành phố Thủ Đức. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện dựa trên các trường có đặc điểm đại diện.

Nguồn dữ liệu bao gồm:

  • Bảng hỏi khảo sát nhận thức và thực hành dạy học của giáo viên.
  • Quan sát trực tiếp hoạt động dạy học và học tập của học sinh trong 5 tiết học Toán.
  • Phỏng vấn sâu giáo viên và học sinh để làm rõ các vấn đề phát sinh.
  • Nghiên cứu sản phẩm học tập như bài làm, phiếu học tập, kế hoạch bài giảng.

Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích nội dung phỏng vấn. Timeline nghiên cứu kéo dài trong hai năm học 2020-2022, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và đánh giá hiệu quả các biện pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về NL GQVĐ TH còn hạn chế: Khoảng 65% giáo viên hiểu đúng và đầy đủ về khái niệm NL GQVĐ TH, trong khi 35% còn nhầm lẫn hoặc chưa nắm vững. Tỷ lệ này ảnh hưởng trực tiếp đến việc tổ chức dạy học phát triển năng lực cho học sinh.

  2. Thực trạng tổ chức dạy học chưa đáp ứng yêu cầu: Chỉ khoảng 40% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề và các hình thức tổ chức dạy học tích cực như thảo luận nhóm, trò chơi. Phần lớn vẫn áp dụng phương pháp truyền thống, truyền thụ kiến thức một chiều.

  3. Năng lực giải quyết vấn đề của học sinh còn thấp: Qua quan sát và đánh giá, chỉ khoảng 45% học sinh đạt mức hoàn thành tốt các tiêu chí NL GQVĐ TH, 35% hoàn thành và 20% chưa hoàn thành. Học sinh gặp khó khăn trong việc nhận biết vấn đề và lựa chọn giải pháp phù hợp.

  4. Khó khăn trong việc áp dụng quy trình dạy học phát triển NL GQVĐ TH: Giáo viên gặp khó khăn về thời gian, thiếu thiết bị dạy học và chưa được tập huấn đầy đủ về phương pháp dạy học tích cực.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng về phát triển NL GQVĐ TH, đồng thời thiếu sự hỗ trợ từ phía nhà trường và cơ quan quản lý giáo dục. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy tình trạng này phổ biến ở nhiều địa phương, đặc biệt trong giai đoạn chuyển đổi chương trình giáo dục mới.

Việc sử dụng biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ tròn phân bố mức độ năng lực giải quyết vấn đề của học sinh sẽ giúp minh họa rõ nét hơn các phát hiện. Bảng tổng hợp các khó khăn của giáo viên cũng góp phần làm rõ nguyên nhân hạn chế hiệu quả dạy học.

Kết quả nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức và năng lực chuyên môn cho giáo viên, đồng thời cải tiến phương pháp và hình thức tổ chức dạy học nhằm phát triển NL GQVĐ TH cho học sinh lớp 1.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của NL GQVĐ TH

    • Tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo chuyên đề về phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học môn Toán.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên lớp 1 tại các trường tiểu học thành phố Thủ Đức được tập huấn trong vòng 6 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Đổi mới phương pháp dạy học và hình thức tổ chức lớp học

    • Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, trò chơi trong các tiết học Toán.
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ sử dụng phương pháp tích cực lên ít nhất 70% trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường tiểu học, giáo viên chủ nhiệm lớp 1.

  3. Tăng cường trang thiết bị, đồ dùng dạy học hỗ trợ phát triển NL GQVĐ TH

    • Cung cấp bộ đồ dùng học tập, thiết bị công nghệ phù hợp với nội dung chương trình Toán lớp 1.
    • Mục tiêu: 5 trường tiểu học được trang bị đầy đủ thiết bị trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các nhà tài trợ.

  4. Xây dựng quy trình đánh giá và phản hồi năng lực giải quyết vấn đề của học sinh

    • Phát triển bộ tiêu chí đánh giá cụ thể, dễ áp dụng cho giáo viên lớp 1.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên sử dụng bộ tiêu chí trong đánh giá học sinh trong 2 năm học tới.
    • Chủ thể thực hiện: Ban chuyên môn các trường, Phòng Giáo dục và Đào tạo.

  5. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường và gia đình trong phát triển NL GQVĐ TH

    • Tổ chức các buổi sinh hoạt phụ huynh, hướng dẫn cách hỗ trợ con em học Toán tại nhà.
    • Mục tiêu: 80% phụ huynh tham gia các hoạt động hỗ trợ học tập trong năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm, Ban đại diện cha mẹ học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên lớp 1

    • Lợi ích: Nắm bắt kiến thức về phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đổi mới phương pháp dạy học, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động học tập tích cực, đánh giá năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các phòng giáo dục và trường tiểu học

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, hỗ trợ giáo viên và xây dựng kế hoạch đào tạo.
    • Use case: Lập kế hoạch tập huấn, phân bổ nguồn lực, giám sát chất lượng giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Sư phạm Toán

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về phát triển năng lực học sinh tiểu học.
    • Use case: Tham khảo tài liệu cho luận văn, luận án, nghiên cứu khoa học.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất chính sách đổi mới chương trình, phương pháp dạy học phù hợp với xu hướng phát triển năng lực.
    • Use case: Xây dựng chính sách đào tạo giáo viên, đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề toán học là gì?
    Năng lực giải quyết vấn đề toán học là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để nhận biết, lựa chọn giải pháp, thực hiện và đánh giá các vấn đề toán học trong học tập và cuộc sống. Ví dụ, học sinh lớp 1 có thể nhận biết bài toán có lời văn và chọn phép tính phù hợp để giải.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 1?
    Đây là giai đoạn nền tảng giúp học sinh hình thành tư duy logic, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tế, từ đó phát triển toàn diện các năng lực khác. Việc phát triển năng lực này giúp học sinh chủ động, sáng tạo và tự tin hơn trong học tập.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực giải quyết vấn đề?
    Các phương pháp tích cực như dạy học giải quyết vấn đề, đàm thoại, thảo luận nhóm và trò chơi được đánh giá cao. Chúng giúp học sinh tham gia tích cực, phát triển kỹ năng tư duy và hợp tác. Ví dụ, trò chơi học toán giúp học sinh hứng thú và dễ tiếp thu kiến thức.

  4. Khó khăn phổ biến khi giáo viên áp dụng phương pháp phát triển năng lực?
    Giáo viên thường gặp khó khăn về thời gian, thiếu thiết bị dạy học, chưa được tập huấn đầy đủ và thói quen sử dụng phương pháp truyền thống. Điều này làm giảm hiệu quả phát triển năng lực cho học sinh.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh lớp 1?
    Có thể sử dụng bảng tiêu chí đánh giá gồm các mức độ hoàn thành dựa trên khả năng nhận biết vấn đề, lựa chọn giải pháp, thực hiện và đánh giá kết quả. Ví dụ, học sinh hoàn thành tốt có thể tự phát hiện vấn đề và trình bày cách giải đơn giản.

Kết luận

  • Năng lực giải quyết vấn đề toán học là năng lực đặc thù quan trọng cần phát triển cho học sinh lớp 1 theo chương trình giáo dục phổ thông mới.
  • Thực trạng tại 5 trường tiểu học thành phố Thủ Đức cho thấy giáo viên và học sinh còn nhiều hạn chế trong phát triển năng lực này.
  • Các phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và trò chơi được đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể tập trung vào nâng cao nhận thức giáo viên, đổi mới phương pháp, trang bị thiết bị và xây dựng quy trình đánh giá.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai tập huấn, áp dụng biện pháp đổi mới và đánh giá hiệu quả trong các năm học tiếp theo để góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới phương pháp dạy học môn Toán, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 1, góp phần xây dựng nền giáo dục Việt Nam hiện đại và bền vững!