I. Tổng Quan Về Phát Triển Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề
Việt Nam đang hội nhập sâu rộng vào khu vực và thế giới. Mục tiêu đến năm 2030 là trở thành nước đang phát triển với nền công nghiệp hiện đại và thu nhập trung bình cao. Để đạt được mục tiêu này, việc phát huy nguồn lực con người là yếu tố then chốt, trong đó GD – ĐT đóng vai trò quan trọng. Giáo dục cần chuyển đổi từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất cho người học. Một trong những năng lực cơ bản cần phát triển là năng lực giải quyết vấn đề. Học sinh cần nhận biết, phát hiện, lựa chọn, đề xuất cách giải quyết vấn đề; sử dụng kiến thức, kỹ năng đã học; đánh giá giải pháp và khái quát cho các vấn đề tương tự. Vì vậy, hình thành và phát triển năng lực giải quyết vấn đề là nhiệm vụ quan trọng trong dạy học. Chương trình GD hiện nay chú trọng thực hành, vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề, từ đó phát triển năng lực này trong đời sống thực tế. Chương trình ngày càng tăng cường nội dung về xác suất, gắn liền với ứng dụng thực tiễn, tạo điều kiện phát triển các năng lực của HS. Tuy nhiên, việc giảng dạy nội dung xác suất hiện nay vẫn còn mang tính thuyết giảng, học sinh tiếp thu kiến thức thụ động, thiếu kỹ năng giải quyết vấn đề, ỷ lại cho người khác.
1.1. Tầm quan trọng của năng lực giải quyết vấn đề trong GDPT
Việc hình thành và bồi dưỡng năng lực giải quyết vấn đề cho người học trở thành yêu cầu cấp bách của đất nước và giáo dục. Môn toán, với tính khái quát và đặc thù khoa học, góp phần không nhỏ vào việc này. Trong dạy học toán, đặc biệt là nội dung xác suất, giáo viên (GV) có thể giúp học sinh (HS) hình thành và phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học. Thông qua đó, năng lực giải quyết các vấn đề trong thực tế cũng được rèn luyện. Luận văn này nghiên cứu các biện pháp giúp phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học cho HS, từ đó hình thành năng lực chung trong cuộc sống. Tác giả chọn đề tài: “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề thông qua dạy học nội dung xác suất cho học sinh lớp 11” để nghiên cứu và áp dụng vào quá trình dạy học tại trường THPT Hoàng Mai – Hà Nội. Mục đích là đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS lớp 11 thông qua dạy học nội dung xác suất.
1.2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài luận văn
Mục đích nghiên cứu của đề tài là đề xuất một số biện pháp sư phạm nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 11 thông qua dạy học nội dung xác suất, từ đó nâng cao chất lượng dạy học toán ở trường THPT. Để đạt được mục tiêu này, đề tài tập trung vào các nhiệm vụ chính: nghiên cứu cơ sở lý luận về năng lực, điều tra năng lực giải quyết vấn đề của học sinh và cách truyền tải của giáo viên, nghiên cứu nội dung xác suất lớp 11, điều tra thực trạng dạy học nội dung xác suất, nghiên cứu các biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề thông qua dạy học nội dung xác suất, và tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của đề tài.
II. Đâu Là Thách Thức Trong Dạy Học Xác Suất Lớp 11
Chương trình GDPT hiện nay chú trọng thực hành, vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết vấn đề trong học tập và từ đó phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS trong đời sống thực tế. Một trong số nội dung được chú trọng là nội dung xác suất, chương trình GD ngày càng đề cao và tăng cường thêm nội dung về xác suất gắn với ứng dụng thực tiễn. Học tập nội dung xác suất có thể tạo nhiều điều kiện phát triển các NL của HS như năng tư duy và lập luận, NL mô hình hóa toán học, NL giải quyết các vấn đề, NL giao tiếp, …Các bài tập thuộc nội dung xác suất có sự phong phú về các lĩnh vực trong thực tiễn. Tuy nhiên, việc giảng dạy nội dung xác suất trong trường phổ thông hiện nay vẫn còn mang nhiều tính chất thuyết giảng. Đa số HS tiếp thu kiến thức nội dung này gặp nhiều khó khăn, áp dụng máy móc, thiếu tính chủ động.
2.1. Thực trạng dạy và học nội dung xác suất lớp 11 hiện nay
Việc giảng dạy nội dung xác suất trong trường phổ thông hiện nay còn nhiều hạn chế. Đa số học sinh tiếp thu kiến thức một cách thụ động, gặp nhiều khó khăn trong việc áp dụng kiến thức vào giải quyết các bài toán thực tế. Thiếu sự chủ động trong việc tiếp thu kiến thức dẫn tới việc dễ quên kiến thức và kết quả học tập chưa cao. Học sinh chưa có nhiều kỹ năng giải quyết vấn đề, khi gặp các bài toán lạ, các em thường không có hứng thú hoặc không chủ động giải quyết mà ỷ lại cho người khác. Vì vậy, học sinh chưa phát triển được hết các NL của bản thân và chưa đạt được kết quả học tập cao.
2.2. Yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học xác suất và giải quyết vấn đề
Nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả của việc dạy học xác suất và phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Cần có sự đổi mới về phương pháp dạy học, tăng cường tính thực hành và liên hệ thực tế. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống bài tập phong phú, đa dạng, phù hợp với trình độ của học sinh. Bên cạnh đó, vai trò của giáo viên là rất quan trọng trong việc khơi gợi hứng thú học tập, tạo động lực cho học sinh chủ động giải quyết vấn đề.
III. Cách Dạy Xác Suất Lớp 11 Phát Triển Tư Duy Giải Quyết
Năng lực và phát triển năng lực trong dạy học: Có nhiều cách tiếp cận khác nhau của khái niệm năng lực. Theo văn bản pháp quy về yêu cầu NL trong đào tạo nghề của Bộ Lao động – Thương binh và xã hội có giải thích về năng lực: Năng lực của người học tích lũy được sau khi tốt nghiệp là những kiến thức, kỹ năng, thái độ, trách nhiệm nghề nghiệp và khả năng làm việc của mình trên cơ sở vận dụng các kiến thức, kỹ năng và trách nhiệm trong thực hiện, giải quyết công việc hù hợp với trình độ và ngành đào tạo Trong chương trình GD Trung học bang Québec, Canada năm 2004 đã đề cập tới năng lực như một khả năng làm việc tốt thông qua sự cố gắng trên nhiều nguồn lực. Những nguồn lực phải được vận dụng thích hợp, bao gồm vốn kiến thức học tập ở trường, cùng với các trải nghiệm của học sinh về mặt kỹ năng, ý chí và lòng say mê; ngoài ra còn có các nguồn lực bên ngoài như các bạn học, các thầy cô, các chuyên gia hoặc các nguồn thông tin khác.
3.1. Khái niệm và cấu trúc của năng lực giải quyết vấn đề
Có nhiều định nghĩa khác nhau về năng lực giải quyết vấn đề. Một cách tổng quát, năng lực giải quyết vấn đề là khả năng xác định, phân tích, đánh giá và đưa ra các giải pháp phù hợp cho một vấn đề cụ thể. Cấu trúc của năng lực giải quyết vấn đề thường bao gồm các thành phần như: khả năng nhận diện vấn đề, thu thập và phân tích thông tin, xây dựng các phương án giải quyết, lựa chọn phương án tối ưu, thực hiện và đánh giá kết quả.
3.2. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề hiệu quả trong môn Toán
Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề là một phương pháp sư phạm hiệu quả, trong đó học sinh được đặt vào các tình huống có vấn đề và được khuyến khích tự tìm tòi, khám phá để giải quyết vấn đề đó. Phương pháp này giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo, khả năng phân tích, tổng hợp và năng lực giải quyết vấn đề một cách chủ động.
3.3 Phân tích mạch kiến thức xác suất trong chương trình hiện hành
Nội dung lý thuyết: Xác suất của một biến cố. Công thức cộng xác suất. Công thức nhân xác suất. Xác suất có điều kiện. Quy tắc Bayes.Nội dung bài tập: Bài tập tính xác suất của các biến cố. Bài tập vận dụng công thức cộng, công thức nhân xác suất. Bài tập về xác suất có điều kiện.Tham chiếu nội dung Xác suất theo chương trình GDPT 2018
IV. Biện Pháp Phát Triển Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề Xác Suất
Để phát triển năng lực giải quyết vấn đề thông qua dạy học xác suất lớp 11, cần có định hướng rõ ràng và các biện pháp cụ thể. Định hướng là tạo điều kiện cho học sinh chủ động, sáng tạo trong quá trình học tập, khuyến khích các em tham gia vào các hoạt động thực hành, vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống thực tế. Cần có sự kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, giữa kiến thức trong sách vở và kinh nghiệm thực tiễn.
4.1. Tích cực hóa hoạt động học tập để nắm vững kiến thức xác suất
Biện pháp 1: Tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh giúp học sinh nắm vững kiến thức cơ bản của nội dung xác suất. Tạo môi trường học tập tương tác, nơi học sinh được khuyến khích đặt câu hỏi, thảo luận và chia sẻ ý kiến. Giáo viên cần tạo ra các hoạt động học tập đa dạng, phong phú, phù hợp với trình độ của học sinh. Cần sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như: dạy học theo nhóm, dạy học dự án, dạy học theo trạm... để kích thích sự tham gia của học sinh.
4.2. Tăng cường huy động kiến thức để giải bài tập bằng nhiều cách
Biện pháp 2: Tăng cường huy động các kiến thức khác nhau cho học sinh để học sinh biết giải bài tập bằng nhiều cách khác nhau. Khuyến khích học sinh tìm kiếm các phương pháp giải khác nhau cho một bài toán. Tạo cơ hội cho học sinh trình bày, so sánh và đánh giá các phương pháp giải khác nhau. Điều này giúp học sinh phát triển tư duy linh hoạt, sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề một cách toàn diện.
4.3. Xây dựng và sử dụng bài tập có vấn đề phát triển năng lực
Biện pháp 3: Xây dựng và sử dụng bài tập có vấn đề thuộc nội dung xác suất nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Bài tập có vấn đề là những bài tập không có sẵn lời giải, đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học để tìm ra lời giải. Những bài tập này giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, khả năng phân tích, đánh giá và năng lực giải quyết vấn đề.
V. Thực Nghiệm Sư Phạm Đánh Giá Hiệu Quả Phát Triển
Để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề thông qua dạy học xác suất, cần tiến hành thực nghiệm sư phạm. Thực nghiệm sư phạm là một quá trình nghiên cứu khoa học, trong đó các biện pháp sư phạm được áp dụng vào thực tế dạy học để đánh giá tác động của chúng đến sự phát triển của học sinh. Cần có mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung, kế hoạch và phương pháp đánh giá rõ ràng.
5.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm
Mục đích của thực nghiệm sư phạm là đánh giá tính khả thi, tính hiện thực và tính hiệu quả của các biện pháp sư phạm đã đề xuất. Nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm là thu thập dữ liệu về sự phát triển của học sinh trong quá trình dạy học, phân tích dữ liệu và đưa ra kết luận về hiệu quả của các biện pháp.
5.2. Tổ chức và đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm
Cần có đối tượng thực nghiệm, kế hoạch thực nghiệm và phương pháp đánh giá kết quả rõ ràng. Kết quả thực nghiệm sư phạm cần được phân tích một cách khách quan, khoa học để đưa ra kết luận chính xác về hiệu quả của các biện pháp.
VI. Kết Luận Khuyến Nghị Phát Triển Dạy Học Xác Suất
Luận văn đã trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề thông qua dạy học xác suất lớp 11. Đồng thời, đã đề xuất một số biện pháp sư phạm cụ thể và đánh giá tính khả thi, hiệu quả của các biện pháp này thông qua thực nghiệm sư phạm. Tuy nhiên, để dạy học xác suất hiệu quả và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh một cách toàn diện, cần có sự nỗ lực của cả giáo viên, học sinh và nhà trường.
6.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu và đóng góp của luận văn
Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về năng lực giải quyết vấn đề và dạy học xác suất. Đồng thời, đã đề xuất một số biện pháp sư phạm cụ thể và chứng minh tính hiệu quả của các biện pháp này thông qua thực nghiệm sư phạm.
6.2. Khuyến nghị để nâng cao hiệu quả dạy và học xác suất lớp 11
Cần tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về phương pháp dạy học giải quyết vấn đề. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống bài tập phong phú, đa dạng và phù hợp với trình độ của học sinh. Cần tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh chủ động, sáng tạo trong quá trình học tập.
