Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, giáo dục hiện đại đặt ra yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện nhằm phát triển năng lực người học. Theo ước tính, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực cốt lõi giúp học sinh thích ứng với môi trường sống và hội nhập quốc tế. Tỉnh Thái Nguyên, với đặc điểm địa lý trung du miền núi và nhiều học sinh có lực học yếu, đang triển khai các trung tâm Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên (GDNN-GDTX) nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Tuy nhiên, thực trạng dạy học Địa lí lớp 11 tại các trung tâm này còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng quy trình và cách thức tổ chức dạy học Địa lí 11 nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tại các trung tâm GDNN-GDTX cấp huyện trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong năm học 2019-2020. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng, thiết kế bài dạy và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục phổ thông Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục. Theo OECD, năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể. Mô hình tảng băng trôi về cấu trúc năng lực gồm ba tầng: tầng làm (hành động cụ thể), tầng suy nghĩ (kiến thức, kỹ năng, tư duy) và tầng mong muốn (động cơ, thái độ). Năng lực giải quyết vấn đề được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để nhận diện, phân tích và giải quyết các tình huống không có quy trình sẵn có.

Trong dạy học Địa lí 11, năng lực giải quyết vấn đề được phát triển thông qua việc thiết kế các tình huống học tập có vấn đề, giúp học sinh vận dụng kiến thức địa lí kinh tế - xã hội thế giới và địa lí khu vực để phân tích và đề xuất giải pháp. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực chung (giao tiếp, hợp tác, tự chủ), năng lực đặc thù bộ môn (nhận thức thế giới theo quan điểm không gian, giải thích hiện tượng địa lí), và năng lực giải quyết vấn đề (tìm hiểu, thiết lập không gian, thực hiện và đánh giá giải pháp).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Nguồn dữ liệu chính gồm khảo sát thực trạng dạy học Địa lí 11 tại các trung tâm GDNN-GDTX huyện Đại Từ, Đồng Hỷ, Phú Bình; phỏng vấn giáo viên và chuyên viên bộ môn; quan sát hoạt động dạy học; và thực nghiệm sư phạm với học sinh lớp 11 tại các trung tâm này trong năm học 2019-2020.

Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 50 giáo viên và 150 học sinh, được chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, phân tích tần suất, và so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm bằng các chỉ số trung bình và độ lệch chuẩn. Thực nghiệm sư phạm gồm ba bài dạy được thiết kế theo quy trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đánh giá qua bài kiểm tra năng lực giải quyết vấn đề và quan sát quá trình học tập.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học Địa lí 11 tại các trung tâm GDNN-GDTX: Khoảng 70% giáo viên chủ yếu áp dụng phương pháp truyền thụ kiến thức, ít sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm hay dạy học dự án. Hơn 60% học sinh có năng lực giải quyết vấn đề ở mức trung bình trở xuống, nhiều em chưa biết cách tiếp cận và sử dụng thông tin để trả lời câu hỏi.

  2. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng quy trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, điểm trung bình bài kiểm tra năng lực giải quyết vấn đề của học sinh tăng từ 5,2 lên 7,8 (tăng 50%), tỷ lệ học sinh đạt mức khá trở lên tăng từ 35% lên 68%. Kết quả này cho thấy phương pháp dạy học mới có tác động tích cực đến năng lực giải quyết vấn đề của học sinh.

  3. Phản hồi của giáo viên và học sinh: 85% giáo viên đánh giá quy trình dạy học phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh trung tâm GDNN-GDTX. Học sinh phản hồi tích cực về sự chủ động, sáng tạo trong các hoạt động học tập, đồng thời cảm thấy hứng thú hơn với môn Địa lí.

  4. So sánh với các nghiên cứu khác: Kết quả phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đồng thời khẳng định tính khả thi của việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong môi trường giáo dục thường xuyên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng dạy học truyền thống là do giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp dạy học phát triển năng lực, đồng thời thiếu các điều kiện về cơ sở vật chất và phương tiện hỗ trợ. Việc áp dụng quy trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, kỹ năng thu thập và xử lý thông tin, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

Biểu đồ so sánh điểm trung bình trước và sau thực nghiệm minh họa rõ sự tiến bộ về năng lực giải quyết vấn đề của học sinh. Bảng phân bố tần suất kết quả kiểm tra cũng cho thấy sự dịch chuyển tích cực về mặt chất lượng học tập. Kết quả này góp phần khẳng định vai trò quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học trong việc nâng cao chất lượng giáo dục tại các trung tâm GDNN-GDTX.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, kỹ thuật dạy học tích cực, thời gian thực hiện trong 6 tháng, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm tổ chức.

  2. Xây dựng và áp dụng quy trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Thiết kế bài giảng, tình huống học tập phù hợp với đặc điểm học sinh trung tâm GDNN-GDTX, triển khai trong năm học tiếp theo, do giáo viên bộ môn Địa lí thực hiện.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và phương tiện dạy học: Trang bị máy chiếu, phần mềm hỗ trợ dạy học, tài liệu tham khảo, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức các hoạt động học tập tích cực, thực hiện trong vòng 1 năm, do Ban Giám đốc các trung tâm GDNN-GDTX chịu trách nhiệm.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực học sinh theo định hướng phát triển năng lực: Kết hợp đánh giá thường xuyên và định kỳ, sử dụng đa dạng hình thức kiểm tra, nhằm phản ánh chính xác năng lực giải quyết vấn đề của học sinh, áp dụng từ năm học tới, do giáo viên và nhà trường phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Địa lí tại các trung tâm GDNN-GDTX: Nắm bắt phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, áp dụng vào giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và hiệu quả học tập của học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại Sở GD&ĐT và các trung tâm GDNN-GDTX: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, đầu tư cơ sở vật chất và chính sách hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Nghiên cứu sinh, sinh viên ngành Sư phạm Địa lí và Giáo dục học: Tài liệu tham khảo về cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực phát triển năng lực học sinh.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chính sách đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực, đặc biệt trong giáo dục thường xuyên và giáo dục nghề nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để nhận diện, phân tích và giải quyết các tình huống không có quy trình sẵn có. Đây là năng lực cốt lõi giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và thích ứng với môi trường sống đa dạng.

  2. Phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề được tổ chức như thế nào?
    Phương pháp này bao gồm việc thiết kế các tình huống học tập có vấn đề, sử dụng kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm, dạy học dự án, kết hợp đánh giá thường xuyên nhằm tạo điều kiện cho học sinh chủ động tìm tòi, phân tích và đề xuất giải pháp.

  3. Thực trạng năng lực giải quyết vấn đề của học sinh tại các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên ra sao?
    Theo khảo sát, khoảng 60% học sinh có năng lực giải quyết vấn đề ở mức trung bình trở xuống, nhiều em chưa biết cách tiếp cận và sử dụng thông tin để trả lời câu hỏi, do phương pháp dạy học truyền thống còn chiếm ưu thế.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy điều gì về hiệu quả phương pháp mới?
    Sau thực nghiệm, điểm trung bình năng lực giải quyết vấn đề của học sinh tăng 50%, tỷ lệ học sinh đạt mức khá trở lên tăng gần gấp đôi, chứng tỏ phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề có hiệu quả rõ rệt.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng phương pháp này hiệu quả?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực, thiết kế bài giảng phù hợp với đặc điểm học sinh, sử dụng đa dạng hình thức đánh giá và phối hợp với các phương tiện dạy học hiện đại để tạo môi trường học tập tích cực.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 tại các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên.
  • Đã xây dựng và áp dụng thành công quy trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, nâng cao hiệu quả học tập của học sinh.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực giải quyết vấn đề của học sinh sau khi áp dụng phương pháp mới.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, cải thiện điều kiện dạy học và đổi mới đánh giá học sinh.
  • Khuyến nghị các cấp quản lý giáo dục và nhà trường tiếp tục triển khai, nhân rộng mô hình trong các năm học tiếp theo để nâng cao chất lượng giáo dục thường xuyên.

Hành động tiếp theo là tổ chức các khóa tập huấn cho giáo viên, đầu tư cơ sở vật chất và xây dựng hệ thống đánh giá năng lực học sinh. Các nhà quản lý và giáo viên được khuyến khích áp dụng và phát triển phương pháp dạy học này nhằm góp phần đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông.