Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW (2013) và Chương trình giáo dục phổ thông 2018, việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông. Đặc biệt, năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết cho học sinh lớp 6 được xem là nền tảng quan trọng để hình thành phẩm chất và năng lực chung của người học. Theo khảo sát thực tế tại 8 trường THCS trên địa bàn thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu, số lượng câu hỏi và bài tập đọc hiểu trong SGK Ngữ văn 6 khá phong phú với 143 câu hỏi và 34 bài tập, trung bình mỗi tác phẩm có khoảng 4 câu hỏi và 1 bài tập. Tuy nhiên, chỉ khoảng 9% câu hỏi và 13,8% bài tập có dấu hiệu đánh giá năng lực đọc hiểu, cho thấy sự thiếu hụt trong việc phát triển năng lực toàn diện cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết cho học sinh lớp 6, giúp các em phát triển kỹ năng tự học, tư duy phản biện và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 6 sử dụng bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống" trong năm học 2022-2023 tại các trường phổ thông trên địa bàn tỉnh Lai Châu. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và đọc hiểu văn bản. Theo Tổ chức PISA (2012), năng lực đọc là khả năng hiểu, sử dụng và phản hồi văn bản nhằm đạt mục tiêu cá nhân và phát triển tiềm năng bản thân trong xã hội. Khái niệm năng lực được cấu trúc bởi ba thành tố chính: kiến thức, kỹ năng và thái độ (mô hình ASK). Đọc hiểu văn bản được hiểu là quá trình tương tác tích cực giữa người đọc và văn bản, bao gồm các hoạt động nhận thức và siêu nhận thức nhằm tạo ra hiểu biết và phản hồi phù hợp. Đặc biệt, năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết được phân tích dựa trên các thành tố: tri thức về văn bản, kỹ năng thao tác đọc hiểu và sự sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ học tập. Ngoài ra, luận văn vận dụng các nguyên tắc xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực như tính vừa sức, tính trải nghiệm, tính tích hợp và hiệu quả, đồng thời dựa trên đặc trưng thể loại truyện truyền thuyết như cấu trúc ba phần, yếu tố lịch sử và hư cấu, xung đột và nhân vật lịch sử.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp tài liệu để xây dựng cơ sở lý luận, phân tích các công trình nghiên cứu liên quan đến câu hỏi, bài tập và đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết. Phương pháp thống kê, phân loại được áp dụng để khảo sát hệ thống câu hỏi, bài tập trong ba bộ sách Ngữ văn 6 phổ biến: "Kết nối tri thức với cuộc sống", "Cánh diều" và "Chân trời sáng tạo". Phương pháp so sánh, đối chiếu giúp nhận diện sự khác biệt và tương đồng trong nội dung, hình thức câu hỏi, bài tập. Phương pháp điều tra giáo dục được thực hiện qua khảo sát 88 giáo viên và 339 học sinh lớp 6 tại 8 trường THCS tỉnh Lai Châu nhằm đánh giá thực trạng xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập. Phương pháp thực nghiệm sư phạm tiến hành tại các lớp thực nghiệm và đối chứng để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của hệ thống câu hỏi, bài tập được đề xuất. Cỡ mẫu thực nghiệm gồm 239 học sinh lớp 6, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích dựa trên kết quả khảo sát chất lượng học sinh. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỉ lệ phần trăm và phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Số lượng và chất lượng câu hỏi, bài tập trong SGK: Tổng cộng 143 câu hỏi và 34 bài tập được khảo sát trong SGK Ngữ văn 6, trong đó 42% câu hỏi định hướng kiến thức, 49% câu hỏi rèn kỹ năng, chỉ 9% câu hỏi có dấu hiệu đánh giá năng lực đọc hiểu. Tương tự, bài tập rèn kỹ năng chiếm 58,6%, định hướng kiến thức 27,6%, bài tập đánh giá năng lực chỉ 13,8%.

  2. Thực trạng sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học: 96,7% học sinh cho rằng nhiều câu hỏi trong giờ học quá khó so với trình độ, 94,6% nhận định hệ thống câu hỏi chủ yếu là câu hỏi trong SGK, ít có đổi mới. 55,1% học sinh không đồng ý rằng câu hỏi kích thích sáng tạo, chỉ 9,1% tự tin đọc hiểu các văn bản truyền thuyết mới, 30,1% tự tin tóm tắt và lí giải cốt truyện.

  3. Tần suất sử dụng các loại câu hỏi: Câu hỏi khai thác giá trị nội dung được sử dụng thường xuyên nhất với 94-96% học sinh đánh giá cao. Câu hỏi khai thác giá trị nghệ thuật như chi tiết kì ảo được sử dụng ở mức 61,1%, nhưng câu hỏi về thời gian, không gian nghệ thuật chỉ 21,3%. Câu hỏi mở rộng ngoài văn bản có tần suất sử dụng thấp, chỉ khoảng 14,1% học sinh tham gia sáng tạo sản phẩm liên quan.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu, điểm trung bình bài kiểm tra của nhóm thực nghiệm tăng từ khoảng 5,8 lên 7,3, cao hơn nhóm đối chứng tăng nhẹ từ 5,7 lên 6,0. Tỉ lệ học sinh đạt mức khá, giỏi trong nhóm thực nghiệm tăng 25%, trong khi nhóm đối chứng chỉ tăng 10%.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy hệ thống câu hỏi, bài tập hiện tại trong SGK và thực tế dạy học chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 6, đặc biệt là các câu hỏi đánh giá năng lực và câu hỏi mở rộng sáng tạo còn hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu do giáo viên còn phụ thuộc nhiều vào SGK, thiếu đổi mới sáng tạo trong xây dựng câu hỏi, bài tập; học sinh chưa được rèn luyện kỹ năng đọc hiểu sâu và tư duy phản biện. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định về sự thiếu hụt câu hỏi phát triển năng lực trong dạy học Ngữ văn phổ thông. Việc thực nghiệm cho thấy việc xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết có tác động tích cực, nâng cao điểm số và sự tự tin của học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm, biểu đồ tỉ lệ sử dụng các loại câu hỏi trong giờ học, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của giải pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập đa dạng, phát triển năng lực: Giáo viên cần thiết kế câu hỏi theo ba mức độ: nhận biết, phân tích, đánh giá và sáng tạo, tập trung phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc, tư duy phản biện và khả năng vận dụng kiến thức. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn các trường THCS.

  2. Tăng cường bồi dưỡng, tập huấn chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo về xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực, sáng tạo. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: Sở GD&ĐT, trường Đại học Sư phạm.

  3. Áp dụng linh hoạt câu hỏi, bài tập trong các giai đoạn đọc: Khuyến khích giáo viên sử dụng câu hỏi, bài tập ở ba giai đoạn trước, trong và sau khi đọc để kích thích sự chủ động, sáng tạo của học sinh, đồng thời phát triển kỹ năng đọc hiểu toàn diện. Thời gian: áp dụng ngay trong các tiết học Ngữ văn. Chủ thể: giáo viên.

  4. Tăng cường đánh giá năng lực đọc hiểu qua bài tập thực hành và kiểm tra định kỳ: Sử dụng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực trong đánh giá thường xuyên và định kỳ để theo dõi tiến bộ học sinh, điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian: xuyên suốt năm học. Chủ thể: giáo viên, ban giám hiệu nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn cấp THCS: Nắm bắt quy trình xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết, áp dụng vào giảng dạy nhằm nâng cao hiệu quả bài học và phát triển kỹ năng đọc hiểu cho học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đồng thời đánh giá chất lượng dạy học và học tập trong nhà trường.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục, Sư phạm Ngữ văn: Tìm hiểu cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm về phát triển năng lực đọc hiểu, phục vụ cho học tập và nghiên cứu khoa học.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chương trình, sách giáo khoa và chính sách đào tạo giáo viên nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết cho học sinh lớp 6?
    Phát triển năng lực đọc hiểu giúp học sinh không chỉ hiểu nội dung mà còn phân tích, đánh giá và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực toàn diện theo yêu cầu đổi mới giáo dục.

  2. Hệ thống câu hỏi, bài tập hiện tại có những hạn chế gì?
    Phần lớn câu hỏi tập trung vào định hướng kiến thức và rèn kỹ năng, thiếu câu hỏi đánh giá năng lực và câu hỏi mở rộng sáng tạo, dẫn đến học sinh chưa phát triển đầy đủ kỹ năng đọc hiểu sâu và tư duy phản biện.

  3. Quy trình xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực gồm những bước nào?
    Quy trình gồm: tìm hiểu đối tượng học sinh và điều kiện dạy học; xác định mục tiêu bài học; lựa chọn nội dung và xây dựng câu hỏi, bài tập; chọn hình thức câu hỏi; biên soạn; kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thiện.

  4. Làm thế nào để giáo viên sử dụng câu hỏi, bài tập hiệu quả trong các giai đoạn đọc?
    Giáo viên cần sử dụng câu hỏi, bài tập phù hợp với từng giai đoạn: trước đọc để kích thích sự tò mò; trong đọc để hướng dẫn phân tích; sau đọc để củng cố và phát triển tư duy sáng tạo.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy việc sử dụng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực có hiệu quả như thế nào?
    Sau thực nghiệm, điểm trung bình bài kiểm tra của học sinh tăng đáng kể, tỉ lệ học sinh tự tin và đạt kết quả khá, giỏi tăng lên, chứng tỏ phương pháp này góp phần nâng cao chất lượng dạy học và học tập.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng và đề xuất quy trình xây dựng, sử dụng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết cho học sinh lớp 6, dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn khảo sát.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy hệ thống câu hỏi, bài tập hiện tại còn hạn chế về phát triển năng lực, đặc biệt là câu hỏi đánh giá năng lực và câu hỏi mở rộng sáng tạo.
  • Việc áp dụng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đã nâng cao điểm số, sự tự tin và kỹ năng đọc hiểu của học sinh trong thực nghiệm sư phạm.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, tập trung bồi dưỡng giáo viên, đổi mới phương pháp và tăng cường đánh giá năng lực.
  • Khuyến nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng các phương pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục nên triển khai áp dụng quy trình xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực trong năm học tới, đồng thời tổ chức tập huấn chuyên môn để nâng cao hiệu quả dạy học.