Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn. Theo báo cáo khảo sát tại ba trường THPT trên địa bàn huyện Bảo Thắng, tỉnh Lào Cai, với sự tham gia của 10 giáo viên và 684 học sinh lớp 10, thực trạng xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam hiện đại còn nhiều hạn chế, chưa phát huy tối đa năng lực của học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện ngắn Việt Nam hiện đại cho học sinh lớp 10 trong chương trình giáo dục phổ thông 2018, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn và phát triển tư duy phản biện của học sinh.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm truyện ngắn Việt Nam hiện đại được giảng dạy trong SGK Ngữ văn 10 theo chương trình GDPT 2018, với thời gian khảo sát và thực nghiệm trong năm học 2022-2023 tại huyện Bảo Thắng. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên trong việc xây dựng câu hỏi, bài tập phù hợp, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực đọc hiểu, trong đó năng lực được hiểu là sự tổng hòa của kiến thức, kỹ năng, thái độ và khả năng vận dụng vào thực tiễn. Khung lý thuyết đọc hiểu văn bản văn học được xây dựng trên quan điểm của các nhà nghiên cứu như Nguyễn Thanh Hùng, Phạm Thị Thu Hương và Đỗ Ngọc Thống, nhấn mạnh vai trò của hoạt động đọc hiểu như một quá trình tương tác tích cực giữa người đọc và văn bản nhằm tạo ra ý nghĩa mới.

Mô hình phát triển năng lực đọc hiểu được áp dụng dựa trên ba cấp độ: nhận biết, phân tích và đánh giá phản hồi văn bản. Các khái niệm chính bao gồm: câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu, bài tập phát triển năng lực, đặc điểm truyện ngắn Việt Nam hiện đại, và tâm sinh lý học sinh lớp 10. Hệ thống câu hỏi được thiết kế theo thang nhận thức Bloom, từ câu hỏi biết, hiểu, vận dụng, phân tích, đánh giá đến tổng hợp, nhằm phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Phương pháp lý luận bao gồm phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa các tài liệu liên quan đến năng lực đọc hiểu, câu hỏi, bài tập và đặc điểm truyện ngắn Việt Nam hiện đại. Phương pháp thực tiễn gồm khảo sát, điều tra, phỏng vấn 10 giáo viên và 684 học sinh lớp 10 tại ba trường THPT huyện Bảo Thắng để thu thập dữ liệu về thực trạng xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập.

Phương pháp quan sát được áp dụng để ghi nhận hoạt động dạy học thực tế của giáo viên và học sinh. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của hệ thống câu hỏi, bài tập đề xuất. Phân tích thống kê toán học được sử dụng để xử lý kết quả khảo sát và thực nghiệm, đảm bảo độ tin cậy và khách quan của nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng xây dựng câu hỏi, bài tập: Khảo sát cho thấy 70% giáo viên vẫn chủ yếu sử dụng câu hỏi truyền thống tập trung vào việc khai thác nội dung, chưa chú trọng phát triển năng lực đọc hiểu. Chỉ khoảng 30% câu hỏi được thiết kế theo hướng phát triển tư duy phản biện và sáng tạo. Học sinh phản ánh 65% câu hỏi trong SGK chưa kích thích sự chủ động và sáng tạo trong quá trình đọc hiểu.

  2. Năng lực tự đặt câu hỏi của học sinh: Kết quả khảo sát với 684 học sinh cho thấy chỉ khoảng 25% học sinh có khả năng tự đặt câu hỏi phù hợp với nội dung và mục tiêu học tập, phần lớn còn phụ thuộc vào câu hỏi của giáo viên. Điều này cho thấy năng lực tự học và tư duy phản biện của học sinh còn hạn chế.

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua thực nghiệm tại ba trường THPT, việc áp dụng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu đã giúp tăng 15% điểm trung bình môn Ngữ văn lớp 10 trong phần đọc hiểu truyện ngắn so với nhóm đối chứng. Học sinh thể hiện sự hứng thú và chủ động hơn trong các hoạt động đọc hiểu, khả năng phân tích và đánh giá văn bản được cải thiện rõ rệt.

  4. So sánh với các nghiên cứu khác: Kết quả nghiên cứu phù hợp với quan điểm của các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế về tầm quan trọng của câu hỏi phát triển năng lực trong dạy học Ngữ văn. Tuy nhiên, mức độ áp dụng và hiệu quả tại các trường phổ thông còn nhiều hạn chế do thiếu tài liệu hướng dẫn và kỹ năng của giáo viên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do giáo viên còn thiếu kinh nghiệm và kỹ năng xây dựng câu hỏi phát triển năng lực, đồng thời chưa có sự đầu tư bài bản về đào tạo và tài liệu hỗ trợ. Việc học sinh chưa quen với phương pháp tự đặt câu hỏi và tham gia tích cực vào quá trình đọc hiểu cũng ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã bổ sung hệ thống câu hỏi, bài tập cụ thể, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 10 và đặc trưng thể loại truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong SGK Ngữ văn 10 - CTGDPT 2018. Dữ liệu thực nghiệm cho thấy việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực là khả thi và mang lại hiệu quả tích cực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình đọc hiểu trước và sau thực nghiệm, bảng phân loại câu hỏi theo mức độ phát triển năng lực, và biểu đồ tỉ lệ học sinh tự đặt câu hỏi phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng bộ câu hỏi, bài tập mẫu phát triển năng lực đọc hiểu: Thiết kế hệ thống câu hỏi đa dạng, bám sát đặc trưng truyện ngắn Việt Nam hiện đại và phù hợp với tâm sinh lý học sinh lớp 10. Bộ câu hỏi cần được cập nhật thường xuyên, có hướng dẫn sử dụng rõ ràng. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm. Thời gian: 1 năm.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo kỹ năng xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu, đồng thời hướng dẫn phương pháp dạy học tích cực, phát huy vai trò chủ thể của học sinh. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên. Thời gian: 6 tháng.

  3. Khuyến khích học sinh tự đặt câu hỏi và tham gia hoạt động đọc hiểu sáng tạo: Xây dựng môi trường học tập thân thiện, khích lệ học sinh phát huy tư duy phản biện, sáng tạo qua các hoạt động nhóm, thảo luận, trình bày ý kiến cá nhân. Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm và giáo viên Ngữ văn. Thời gian: liên tục trong năm học.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học: Phát triển các phần mềm, ứng dụng hỗ trợ xây dựng câu hỏi, bài tập và tổ chức các hoạt động đọc hiểu tương tác, giúp học sinh hứng thú và chủ động hơn trong học tập. Chủ thể thực hiện: Bộ GD&ĐT phối hợp với các đơn vị công nghệ giáo dục. Thời gian: 1-2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu, đổi mới phương pháp dạy học, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và hiệu quả học tập của học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình, sách giáo khoa phù hợp với định hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu về phương pháp dạy học, phát triển năng lực đọc hiểu và đổi mới giáo dục phổ thông.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Hỗ trợ trong việc thiết kế, đánh giá và hoàn thiện chương trình giáo dục phổ thông, đặc biệt là môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phát triển năng lực đọc hiểu trong dạy học Ngữ văn?
    Phát triển năng lực đọc hiểu giúp học sinh không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn biết phân tích, đánh giá và vận dụng vào thực tiễn, góp phần hình thành tư duy phản biện và kỹ năng sống cần thiết.

  2. Hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực có gì khác biệt so với câu hỏi truyền thống?
    Câu hỏi phát triển năng lực thường mở, đa chiều, khuyến khích học sinh suy nghĩ sâu, sáng tạo và vận dụng kiến thức thay vì chỉ nhớ và tái hiện thông tin.

  3. Làm thế nào để giáo viên xây dựng câu hỏi phù hợp với đặc điểm truyện ngắn Việt Nam hiện đại?
    Giáo viên cần nắm vững đặc trưng thể loại, tâm sinh lý học sinh, đồng thời áp dụng thang nhận thức Bloom để thiết kế câu hỏi từ nhận biết đến sáng tạo, kết hợp các tín hiệu nghệ thuật trong văn bản.

  4. Học sinh lớp 10 có thể tự đặt câu hỏi như thế nào để phát triển năng lực đọc hiểu?
    Học sinh được khuyến khích đặt câu hỏi về nội dung, nhân vật, tình huống, ý nghĩa văn bản và liên hệ thực tiễn, từ đó phát triển kỹ năng tư duy phản biện và sáng tạo.

  5. Việc áp dụng công nghệ thông tin trong dạy học đọc hiểu có hiệu quả ra sao?
    Công nghệ giúp tạo môi trường học tập tương tác, sinh động, hỗ trợ giáo viên xây dựng câu hỏi, bài tập đa dạng và giúp học sinh hứng thú, chủ động trong học tập, nâng cao hiệu quả dạy học.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng và đề xuất hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện ngắn Việt Nam hiện đại phù hợp với học sinh lớp 10 trong chương trình GDPT 2018.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy phương pháp này giúp nâng cao điểm số đọc hiểu và phát huy sự chủ động, sáng tạo của học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực trong môn Ngữ văn phổ thông.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên và tạo môi trường học tập tích cực cho học sinh.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục ứng dụng và phát triển mô hình này trong thực tiễn giáo dục phổ thông.

Hãy áp dụng những đề xuất trong luận văn để đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao năng lực đọc hiểu cho học sinh, góp phần phát triển giáo dục toàn diện và bền vững.