Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển năng lực người học, năng lực đọc hiểu trở thành một trong những kỹ năng trọng yếu cần được chú trọng. Theo khảo sát tại thành phố Lào Cai, năng lực đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam hiện đại của học sinh lớp 6 chỉ đạt mức trung bình với điểm trung bình 2,48 trên thang điểm 4. Điều này phản ánh thực trạng còn nhiều hạn chế trong việc phát triển kỹ năng đọc hiểu cho học sinh ở cấp trung học cơ sở. Luận văn tập trung xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập nhằm phát triển năng lực đọc hiểu trong dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại cho học sinh lớp 6 tại thành phố Lào Cai, dựa trên Bộ sách “Kết nối tri thức với cuộc sống”. Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế các câu hỏi và bài tập phong phú, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 6, giúp các em hiểu sâu sắc nội dung và ý nghĩa tác phẩm, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho giáo viên trong việc tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường THCS trên địa bàn thành phố Lào Cai trong năm học 2023, với đối tượng là học sinh lớp 6 và giáo viên dạy Ngữ văn. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực đọc hiểu, góp phần thực hiện mục tiêu đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực đọc hiểu và phát triển năng lực trong dạy học Ngữ văn. Năng lực đọc hiểu được định nghĩa là quá trình nhận thức nhằm hiểu và tương tác với văn bản, bao gồm khả năng xác định thông tin trọng tâm, phân tích, tổng hợp và phản hồi nội dung văn bản. Lý thuyết thang đo Bloom được áp dụng để phân loại câu hỏi theo 6 cấp độ tư duy: nhớ, hiểu, vận dụng, phân tích, tổng hợp và đánh giá, nhằm đảm bảo phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu cho học sinh. Ngoài ra, luận văn sử dụng mô hình xây dựng câu hỏi phát triển năng lực, tập trung vào các nhóm câu hỏi cảm xúc, liên tưởng, tìm hiểu nội dung và phê phán, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 6. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực đọc hiểu, câu hỏi phát triển năng lực, bài tập đọc hiểu, truyện ngắn Việt Nam hiện đại, và phương pháp dạy học phát triển năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành kết hợp giữa tâm lý học lứa tuổi, phương pháp dạy học Ngữ văn và văn học Việt Nam hiện đại. Nguồn dữ liệu chính gồm khảo sát 18 giáo viên và 120 học sinh lớp 6 tại 3 trường THCS trên địa bàn thành phố Lào Cai: THCS Cốc San, THCS Vạn Hoà và THCS Cam Đường. Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm phiếu khảo sát, phỏng vấn sâu giáo viên và quan sát thực tế giảng dạy. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân loại và so sánh để đánh giá thực trạng xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu. Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện cho học sinh lớp 6 tại địa phương. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng hệ thống câu hỏi, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng câu hỏi và bài tập: 100% giáo viên thường xuyên sử dụng câu hỏi mức độ nhớ, 66,7% sử dụng câu hỏi mức độ hiểu, trong khi câu hỏi mức độ tổng hợp và đánh giá rất ít được áp dụng (điểm trung bình lần lượt 1,83 và 1,56). Hoạt động diễn giảng của giáo viên được thực hiện thường xuyên nhất với điểm trung bình 4,00, trong khi hoạt động nêu và giải quyết vấn đề, nhập vai tác giả chỉ được thực hiện thỉnh thoảng (điểm trung bình 2,61).

  2. Năng lực đọc hiểu của học sinh: Kết quả khảo sát cho thấy năng lực xác định thông tin cơ bản đạt 2,96, năng lực phân tích và kết nối thông tin đạt 2,67, năng lực phản hồi và đánh giá chỉ đạt 2,32, và năng lực sử dụng thông tin để giải quyết vấn đề thấp nhất với 1,95. Điều này cho thấy học sinh còn hạn chế trong việc vận dụng kiến thức và tư duy phản biện.

  3. Hạn chế trong xây dựng câu hỏi: Giáo viên gặp khó khăn trong việc xây dựng ma trận đề kiểm tra, câu hỏi còn đơn điệu chủ yếu là tự luận, thiếu đa dạng và chưa áp dụng kỹ thuật thiết kế câu hỏi trắc nghiệm hiệu quả. Việc lựa chọn văn bản và ngữ liệu chưa linh hoạt, chưa khai thác được các văn bản ngoài chương trình.

  4. Bộ công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu: Câu hỏi và bài tập được sử dụng phổ biến nhất trong đánh giá (100% giáo viên sử dụng thường xuyên), trong khi phiếu quan sát và hồ sơ học tập ít được áp dụng do thiếu chuyên nghiệp và phức tạp.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế trong phát triển năng lực đọc hiểu xuất phát từ việc giáo viên chưa được đào tạo bài bản về xây dựng câu hỏi phát triển năng lực, áp lực công việc và thiếu thời gian chuẩn bị bài. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định rằng câu hỏi mức độ cao như phân tích, tổng hợp và đánh giá thường bị bỏ qua do khó thiết kế và đánh giá. Việc sử dụng câu hỏi chủ yếu ở mức độ nhớ và hiểu không đủ để phát triển tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh. Kết quả khảo sát năng lực đọc hiểu của học sinh phản ánh đúng thực trạng năng lực tư duy và kỹ năng đọc hiểu còn yếu, đặc biệt trong việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Biểu đồ so sánh điểm số giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng trong nghiên cứu cho thấy sự cải thiện rõ rệt khi áp dụng hệ thống câu hỏi và bài tập phát triển năng lực. Kết quả này khẳng định ý nghĩa của việc đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng và phù hợp: Giáo viên cần thiết kế câu hỏi theo thang đo Bloom, tăng cường câu hỏi mức độ vận dụng, phân tích, tổng hợp và đánh giá để phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn các trường THCS.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực xây dựng câu hỏi và bài tập: Các cơ sở đào tạo và phòng giáo dục cần tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về kỹ thuật xây dựng ma trận đề kiểm tra, thiết kế câu hỏi trắc nghiệm và tự luận phát triển năng lực. Thời gian: trong vòng 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường Đại học Sư phạm.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo và bộ công cụ đánh giá: Biên soạn tài liệu hướng dẫn xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 6, đồng thời hoàn thiện phiếu quan sát và hồ sơ học tập chuyên nghiệp để hỗ trợ đánh giá. Thời gian: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Nhà xuất bản Giáo dục, các trường sư phạm.

  4. Khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Giáo viên cần tăng cường các hoạt động thảo luận nhóm, nhập vai tác giả, nêu và giải quyết vấn đề nhằm phát huy tư duy sáng tạo và kỹ năng giao tiếp của học sinh. Thời gian: áp dụng liên tục trong các tiết học. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nhận được hướng dẫn cụ thể về xây dựng câu hỏi và bài tập phát triển năng lực đọc hiểu, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và kiểm tra đánh giá.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu và thực hành sư phạm, đặc biệt trong lĩnh vực phát triển năng lực đọc hiểu.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về phương pháp dạy học phát triển năng lực, góp phần phát triển lý luận và thực tiễn giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực đọc hiểu lại quan trọng đối với học sinh lớp 6?
    Năng lực đọc hiểu giúp học sinh không chỉ hiểu nội dung văn bản mà còn phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng giao tiếp, là nền tảng cho học tập và cuộc sống.

  2. Làm thế nào để xây dựng câu hỏi phát triển năng lực hiệu quả?
    Câu hỏi cần đa dạng theo thang đo Bloom, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh, kích thích tư duy sâu sắc và liên kết kiến thức với thực tiễn.

  3. Giáo viên gặp khó khăn gì khi xây dựng câu hỏi và bài tập?
    Khó khăn gồm thiếu thời gian, chưa được đào tạo bài bản, áp lực công việc và thiếu tài liệu tham khảo phù hợp.

  4. Phương pháp nào giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu tốt nhất?
    Phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, nhập vai, nêu và giải quyết vấn đề kết hợp với hệ thống câu hỏi đa dạng giúp phát triển toàn diện năng lực.

  5. Làm sao để đánh giá chính xác năng lực đọc hiểu của học sinh?
    Sử dụng kết hợp các công cụ như câu hỏi, bài tập, phiếu quan sát và hồ sơ học tập, đồng thời áp dụng kỹ thuật đánh giá chuẩn hóa và rubric để đảm bảo khách quan và toàn diện.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công hệ thống câu hỏi và bài tập phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 6 trong dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Thực trạng khảo sát cho thấy năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 6 tại thành phố Lào Cai còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở các kỹ năng phản hồi, đánh giá và vận dụng kiến thức.
  • Việc áp dụng hệ thống câu hỏi và bài tập đa dạng theo thang đo Bloom giúp nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực như tập huấn giáo viên, phát triển tài liệu tham khảo và áp dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm khắc phục hạn chế hiện tại.
  • Tiếp tục triển khai thực nghiệm sư phạm và mở rộng nghiên cứu để hoàn thiện phương pháp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn trung học cơ sở.

Giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng và điều chỉnh hệ thống câu hỏi, bài tập theo hướng dẫn trong luận văn để nâng cao năng lực đọc hiểu cho học sinh, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên môn liên quan.