Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hoạt động tố tụng dân sự và kinh doanh, thương mại tại Việt Nam ngày càng gia tăng, số lượng vụ án thụ lý năm 2022 tăng 68.021 vụ so với năm 2021 và tiếp tục tăng 38 vụ trong năm 2023, đặt ra áp lực lớn đối với hệ thống Tòa án. Việc quy định pháp luật về án phí, lệ phí Tòa án và chi phí hòa giải giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại trở nên cấp thiết nhằm đảm bảo hiệu quả hoạt động tư pháp, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan. Luận văn tập trung nghiên cứu các quy định pháp luật hiện hành về án phí, lệ phí Tòa án và chi phí hòa giải theo Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án năm 2020, trong phạm vi hệ thống Tòa án Việt Nam từ năm 2015 đến nay. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật, nhận diện các bất cập và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao tính công bằng, minh bạch và hiệu quả trong thu, nộp, quản lý các khoản phí này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ cải cách tư pháp, giảm tải cho Tòa án, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức, cá nhân tiếp cận công lý với chi phí hợp lý.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về phí, lệ phí trong dịch vụ công và lý thuyết về hòa giải trong giải quyết tranh chấp. Theo Luật Phí và lệ phí năm 2015, án phí, lệ phí Tòa án là khoản thu nhằm cơ bản bù đắp chi phí và mang tính phục vụ trong hoạt động tư pháp, không nhằm mục đích lợi nhuận. Khái niệm án phí được hiểu là khoản tiền mà tổ chức, cá nhân phải nộp vào ngân sách nhà nước để bù đắp chi phí tố tụng, trong khi lệ phí là khoản tiền ấn định trước phục vụ công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực tư pháp. Về hòa giải, Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án năm 2020 quy định chi phí hòa giải bao gồm thù lao cho hòa giải viên, chi phí hành chính và các chi phí phát sinh trong quá trình hòa giải tiền tố tụng. Các khái niệm chuyên ngành như án phí sơ thẩm, án phí phúc thẩm, tạm ứng án phí, chi phí hòa giải tiền tố tụng được làm rõ để phân tích sâu sắc các quy định pháp luật hiện hành.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp lịch sử để khảo sát sự phát triển của pháp luật về án phí, lệ phí Tòa án qua các thời kỳ, từ năm 2009 đến 2023. Phương pháp phân tích, tổng hợp được áp dụng để đánh giá các quy định pháp luật hiện hành, nhận diện bất cập và đề xuất giải pháp. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật như Bộ luật Tố tụng Dân sự năm 2015, Luật Phí và lệ phí năm 2015, Nghị quyết số 326/2016/UBTVQH14, Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án năm 2020, Nghị định số 16/2021/NĐ-CP, cùng các báo cáo tổng kết công tác của Tòa án nhân dân Tối cao. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 1.030 bản án kinh doanh, thương mại công bố năm 2023 được phân tích để minh họa thực tiễn áp dụng án phí, lệ phí. Phương pháp phân tích định lượng và định tính được kết hợp nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức án phí, lệ phí hiện hành chưa phù hợp với bản chất phí, lệ phí: Mức án phí tăng 50% so với giai đoạn trước dựa trên chỉ số CPI tăng 60% từ 2009-2016, tuy nhiên, án phí chỉ bù đắp một phần chi phí tố tụng nên việc tăng tương ứng theo CPI là không hợp lý. Ví dụ, án phí tranh chấp kinh doanh, thương mại không có giá ngạch hiện là 3.000 đồng, tăng so với mức 2.000 đồng trước đây, nhưng chưa phản ánh đúng chi phí thực tế.

  2. Tạm ứng án phí và lệ phí gây khó khăn cho đương sự: Phân tích 1.030 bản án năm 2023 cho thấy đa số nguyên đơn được hoàn trả tiền tạm ứng án phí, chứng tỏ tạm ứng án phí không phát huy hiệu quả trong việc nâng cao ý thức trách nhiệm của người khởi kiện. Mức tạm ứng án phí sơ thẩm bằng 50% án phí có giá ngạch, nhưng nhiều trường hợp vượt quá khả năng tài chính của đương sự, dẫn đến việc Tòa án trả đơn khởi kiện do không nộp tạm ứng.

  3. Chế độ miễn, giảm án phí, lệ phí còn bất cập: Quy định miễn giảm chưa bao quát hết các trường hợp đặc biệt như đồng bào dân tộc thiểu số ở thôn đặc biệt khó khăn không thuộc xã đặc biệt khó khăn. Mức giảm chung 50% cho các trường hợp bất khả kháng chưa phản ánh đúng mức độ ảnh hưởng kinh tế của từng trường hợp.

  4. Quy trình thu, nộp, quản lý án phí, lệ phí còn thủ công, thiếu liên thông: Việc thu nộp tạm ứng án phí, lệ phí qua cơ quan Thi hành án dân sự và Tòa án chưa có sự liên kết dữ liệu điện tử, gây tốn kém thời gian, chi phí cho đương sự và cơ quan quản lý. Thí điểm thu nộp qua Cổng dịch vụ công Quốc gia tại Hà Nội năm 2023 với 361 trường hợp thu được 2,75 tỷ đồng cho thấy hiệu quả bước đầu tích cực.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các bất cập là do quy định pháp luật chưa đồng bộ, chưa phù hợp với bản chất phí, lệ phí và điều kiện kinh tế xã hội hiện nay. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả cho thấy cần có sự điều chỉnh mức án phí, lệ phí phù hợp hơn, tránh gây cản trở quyền khởi kiện và tiếp cận công lý. Việc áp dụng công nghệ thông tin trong thu nộp án phí, lệ phí là xu hướng tất yếu nhằm giảm chi phí tuân thủ pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý. Các đề xuất sửa đổi chế độ miễn giảm nhằm đảm bảo công bằng xã hội, bảo vệ quyền lợi các nhóm yếu thế, phù hợp với Hiến pháp năm 2013 và chủ trương cải cách tư pháp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh mức án phí qua các giai đoạn và bảng thống kê số lượng vụ án được hoàn trả tạm ứng án phí để minh họa rõ ràng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Điều chỉnh mức án phí, lệ phí phù hợp với bản chất phí, lệ phí: Tăng mức án phí, lệ phí bằng khoảng 30% tương ứng với một nửa mức tăng CPI từ 2009-2016, nhằm đảm bảo khoản thu chỉ bù đắp cơ bản chi phí tố tụng, không gây áp lực quá lớn cho đương sự. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  2. Bãi bỏ quy định tạm ứng lệ phí, thu lệ phí ngay khi nộp đơn yêu cầu: Giảm thủ tục hành chính, chi phí vận hành, tăng hiệu quả thu nộp. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân Tối cao.

  3. Mở rộng và cụ thể hóa chế độ miễn, giảm án phí, lệ phí: Bổ sung đối tượng miễn giảm cho đồng bào dân tộc thiểu số ở thôn đặc biệt khó khăn, quy định mức giảm linh hoạt theo mức độ ảnh hưởng của sự kiện bất khả kháng, đồng thời quy định quyền được thông tin về miễn giảm cho các đối tượng yếu thế. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong thu, nộp, quản lý án phí, lệ phí: Xây dựng hệ thống liên thông dữ liệu giữa Tòa án và Thi hành án dân sự, mở rộng thí điểm thu nộp qua Cổng dịch vụ công Quốc gia trên toàn quốc nhằm giảm chi phí, thời gian cho đương sự và cơ quan quản lý. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: Tòa án nhân dân Tối cao, Bộ Tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan lập pháp và quản lý nhà nước: Giúp hoàn thiện chính sách pháp luật về án phí, lệ phí và chi phí hòa giải, đảm bảo tính công bằng và hiệu quả trong quản lý tài chính công.

  2. Tòa án và cơ quan thi hành án dân sự: Cung cấp cơ sở pháp lý và thực tiễn để cải tiến quy trình thu nộp, quản lý án phí, lệ phí, nâng cao hiệu quả hoạt động tố tụng.

  3. Luật sư, chuyên gia pháp lý và nhà nghiên cứu: Hỗ trợ nghiên cứu sâu về chính sách phí, lệ phí trong lĩnh vực tư pháp, từ đó đề xuất các giải pháp pháp lý phù hợp.

  4. Doanh nghiệp và tổ chức kinh doanh: Hiểu rõ quyền và nghĩa vụ về án phí, lệ phí khi tham gia giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại, từ đó chủ động trong việc chuẩn bị tài chính và lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Án phí và lệ phí Tòa án khác nhau như thế nào?
    Án phí là khoản tiền mà đương sự phải nộp để bù đắp chi phí tố tụng, thường do bên thua kiện chịu. Lệ phí là khoản tiền ấn định trước, đương sự phải nộp khi sử dụng dịch vụ hành chính công của Tòa án, không phụ thuộc vào kết quả vụ án.

  2. Tại sao cần phải nộp tạm ứng án phí?
    Tạm ứng án phí nhằm nâng cao ý thức trách nhiệm của người khởi kiện, đảm bảo họ cân nhắc trước khi khởi kiện. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều trường hợp tạm ứng án phí vượt khả năng tài chính, gây khó khăn cho đương sự.

  3. Chi phí hòa giải tiền tố tụng gồm những khoản nào?
    Chi phí hòa giải bao gồm thù lao cho hòa giải viên, chi phí hành chính, chi phí đi lại, lưu trú, thuê phòng, biên phiên dịch nếu có. Các khoản này do các bên tham gia hòa giải tự thỏa thuận hoặc chia đều.

  4. Ai được miễn, giảm án phí, lệ phí Tòa án?
    Các đối tượng yếu thế như người nghèo, người cao tuổi, đồng bào dân tộc thiểu số ở xã hoặc thôn đặc biệt khó khăn, người gặp sự kiện bất khả kháng có thể được miễn hoặc giảm án phí, lệ phí theo quy định pháp luật.

  5. Làm thế nào để nộp án phí, lệ phí qua Cổng dịch vụ công Quốc gia?
    Hiện nay, một số Tòa án đã thí điểm thu nộp án phí, lệ phí trực tuyến qua Cổng dịch vụ công Quốc gia, giúp đương sự nộp tiền nhanh chóng, tiện lợi, giảm thủ tục hành chính và chi phí đi lại.

Kết luận

  • Án phí, lệ phí Tòa án và chi phí hòa giải là khoản thu phí, lệ phí phục vụ hoạt động tư pháp, mang bản chất bù đắp chi phí và phục vụ công tác quản lý nhà nước.
  • Quy định pháp luật hiện hành còn nhiều bất cập về mức thu, chế độ miễn giảm và quy trình thu nộp, ảnh hưởng đến quyền tiếp cận công lý của đương sự.
  • Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong thu nộp án phí, lệ phí là giải pháp hiệu quả, giảm chi phí và thời gian cho các bên liên quan.
  • Cần sửa đổi, bổ sung quy định về mức án phí, lệ phí, chế độ miễn giảm và thủ tục thu nộp để đảm bảo công bằng, minh bạch và phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội hiện nay.
  • Luận văn đề xuất các kiến nghị cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của Tòa án và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các đề xuất nhằm hoàn thiện chính sách pháp luật về án phí, lệ phí và chi phí hòa giải, đồng thời đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong quản lý tài chính tư pháp.