I. Tổng Quan Pháp Luật Chứng Khoán Phái Sinh Khái Niệm Vai Trò
Thị trường chứng khoán phái sinh (TTCKPS) ngày càng trở nên phổ biến, các hợp đồng phái sinh được xem là một kênh đầu tư tài chính riêng biệt. Nguồn gốc của chúng có thể bắt nguồn từ thời Trung cổ, khi có nhu cầu bảo hiểm cho hàng hóa nông sản. Hợp đồng quyền chọn ra đời năm 624 B.C, và năm 1848, trung tâm giao dịch Chicago Board of Trade cho ra đời công cụ phái sinh đầu tiên. Các giao dịch này có đặc điểm chung là có mối quan hệ giữa tài sản cơ sở và phái sinh, có thể trao đổi thông qua hình thức giao dịch riêng hoặc giao dịch công khai.Theo Công ty chứng khoán Pinetree (2021), “Chứng khoán phái sinh là 1 hợp đồng tài chính được thiết lập ngày hôm nay giữa hai bên tham gia, về một giao dịch sẽ được thực hiện vào một thời điểm nào đó trong tương lai...”.
1.1. Định nghĩa Chứng Khoán Phái Sinh theo Luật hiện hành
Nhiều định nghĩa khác nhau về chứng khoán phái sinh đã được đưa ra, nhưng tựu chung lại, có thể hiểu là một loại công cụ tài chính mà giá trị của nó phụ thuộc vào giá trị của một thứ khác, gọi là công cụ cơ sở. Bản thân chứng khoán phái sinh không có giá trị nội tại, mà bắt nguồn từ giá trị của một công cụ cơ sở. Khác với các chứng khoán khác, chứng khoán phái sinh không cho người nắm giữ các quyền sở hữu công ty hay các quyền liên quan đến vốn góp của người sở hữu đối với tổ chức phát hành, mà chỉ liên quan đến những cam kết giữa bên mua và bên bán.
1.2. Vai Trò Của Chứng Khoán Phái Sinh trong Thị Trường Tài Chính
Khi các tổ chức, cá nhân tham gia cam kết để giao dịch chứng khoán phái sinh, mục tiêu của họ là bảo vệ chính họ khỏi những rủi ro khi có sự thay đổi lãi suất, giá trị tiền tệ hay giá cả hàng hóa liên quan. Do vậy, có thể nói rằng tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh không phải là các nhà đầu tư mà là những người đầu cơ hay kinh doanh để hưởng chênh lệch giá, hoặc có thể coi họ là những người muốn quản lý rủi ro danh mục đầu tư của mình. Chứng khoán phái sinh xác nhận các quyền và nghĩa vụ của các bên cam kết như quyền ưu tiên, quyền lựa chọn mua hay bán tài sản.
II. Phân Loại Chứng Khoán Phái Sinh Hướng Dẫn Chi Tiết Từ A Z
Có nhiều cách phân loại chứng khoán phái sinh khác nhau. Theo phương thức giao dịch trên thị trường, có thể chia thành chứng khoán phái sinh được niêm yết và chứng khoán phái sinh trên OTC. Phân loại theo điều kiện hợp đồng thì chia ra thành hợp đồng quyền chọn, hợp đồng tương lai, hợp đồng kì hạn, hoán đổi (Don M. Chance and Robert Brooks, 2008). Đề tài sẽ xem xét các công cụ phái sinh phổ biến sau:
2.1. Chứng Khoán Phái Sinh Niêm Yết Đặc Điểm và Ưu Điểm
Chứng khoán phái sinh niêm yết có những điều khoản trong hợp đồng mang tính tiêu chuẩn cao. Có những biện pháp cần thiết để kịp thời giảm thiểu rủi ro, đồng thời đảm bảo sự lành mạnh, ổn định trên thị trường. Trong đó có hai dạng chứng khoán niêm yết điển hình là hợp đồng tương lai và quyền chọn. Những giao dịch được giao dịch thông qua các sàn phái sinh chuyên biệt hoặc các sàn giao dịch khác đã được chuẩn hóa và được sàn giao dịch theo một số quy định tương ứng. Các phái sinh có thể sử dụng để quản lý rủi ro hoặc đầu cơ.
2.2. Chứng Khoán Phái Sinh OTC Ưu nhược điểm và Cách thức giao dịch
Chứng khoán phái sinh trên thị trường phi tập trung không có cơ chế tổ chức và tập trung, và thiếu đi một cơ chế giám sát hiệu quả để đảm bảo công bằng và giảm thiểu rủi ro cho nhà đầu tư. Trong khi các chứng khoán phái sinh niêm yết được giao dịch thông qua một sàn giao dịch tập trung, các chứng khoán phái sinh OTC được giao dịch trực tiếp giữa hai bên, thường là các tổ chức tài chính lớn. Điều này có thể dẫn đến rủi ro đối tác lớn hơn, vì không có cơ quan trung ương nào đảm bảo thanh toán.
2.3. Phân Biệt Các Loại Hợp Đồng Phái Sinh Phổ Biến Kỳ Hạn Tương Lai Quyền Chọn
Các loại hợp đồng phái sinh phổ biến bao gồm hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn và hợp đồng hoán đổi. Hợp đồng kỳ hạn là thỏa thuận mua hoặc bán tài sản vào một ngày cụ thể trong tương lai với giá được xác định trước. Hợp đồng tương lai tương tự như hợp đồng kỳ hạn, nhưng được chuẩn hóa và giao dịch trên sàn giao dịch. Hợp đồng quyền chọn cho phép người mua quyền, nhưng không bắt buộc, mua hoặc bán tài sản cơ sở với giá đã định trước vào hoặc trước một ngày cụ thể. Hợp đồng hoán đổi là thỏa thuận trao đổi dòng tiền giữa hai bên dựa trên các yếu tố như lãi suất, tỷ giá hối đoái, hoặc chỉ số.
III. Thực Trạng Chứng Khoán Phái Sinh Việt Nam Phân Tích Đánh Giá
Đại dịch Covid 19 khiến nhiều nước bị đình trệ về mặt kinh tế. Việt Nam ghi nhận nhiều sự ảnh hưởng tiêu cực. Trước tình hình này, NHNN có động thái bơm tiền để hỗ trợ cho nền kinh tế, giảm lãi suất huy động xuống còn mức 4-5% đi cùng các gói hỗ trợ kích cầu tín dụng. Khi lượng tiền được bơm ra nhiều để cứu nền kinh tế cộng với việc lãi suất huy động ở mức thấp khiến cho dòng tiền đổ vào thị trường chứng khoán rất mạnh từ quý 4 năm 2020 đến nay. Song hành với sự phát triển của TTCK cơ sở, chứng khoán phái sinh với vai trò giảm thiếu rủi ro cũng như tăng sức hấp dẫn cho thị trường cũng phát triển vô cùng mạnh mẽ.
3.1. Tổng Quan Thị Trường Chứng Khoán Phái Sinh Việt Nam hiện nay
Trên thực tế, TTCK phái sinh toàn cầu có một quy mô rất lớn, năm 2019, Ngân hàng thanh toán quốc tế (Bank for International Settlements – BIS) ước tính rằng thị trường ngoại hối và thị trường phái sinh trở nên đa dạng hơn và phát triển nhiều do sự gia tăng sử dụng các giao dịch điện tử và giao dịch tự động. Thị trường phái sinh ngày càng phát triển một cách đa dạng và thực tế là phức tạp hơn trước khiến cho việc quản lí trở nên khó khăn hơn, các luật trước đây không còn phù hợp với điều kiện hoàn cảnh.
3.2. Các Văn Bản Pháp Luật Điều Chỉnh Chứng Khoán Phái Sinh Hiện Hành
TTCKPS tại Việt Nam mới ra đời nên còn tiềm ẩn nhiều rủi ro cũng như tồn tại nhiều lỗ hổng về mặt pháp lí có thể khiến những chủ thể tham gia gặp phải thiệt hại nặng nề. Thị trường chứng khoán phái sinh có đặc trưng riêng là có những nhóm chủ thể khác nhau đại diện cho các lợi ích khác nhau, đôi khi trái ngược nhau nên việc cần có một khung pháp lý hoàn chỉnh để có thể dung hòa các mối quan hệ trên là vô cùng cần thiết.
3.3. Phân tích Ưu điểm và Hạn chế của Quy Định Pháp Luật Chứng Khoán
Khung pháp luật chứng khoán hiện hành còn thiếu sót trong việc điều chỉnh các hoạt động giao dịch phái sinh. Các quy định về ký quỹ, thanh toán bù trừ, và giám sát thị trường còn chưa đầy đủ. Việc thiếu một cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả cũng là một hạn chế lớn. Ngoài ra, cần có các quy định rõ ràng hơn về việc phòng ngừa và xử lý các hành vi thao túng giá và giao dịch nội gián trên thị trường phái sinh.
IV. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Chứng Khoán Phái Sinh Top 3 Đề Xuất
Để hoàn thiện pháp luật chứng khoán phái sinh cần xuất phát từ các đòi hỏi khách quan cũng như để phù hợp với Chiến lược hội nhập ngành Chứng khoán 2021 - 2030 là “… xây dựng chính sách và quy định pháp lý để quản lý thị trường và thực thi các cam kết quốc tế về hội nhập thị trường vốn; đào tạo nguồn nhân lực cho TTCK […] trong đó các yếu tố được đặt lên hàng đầu là hiệu quả, công bằng, minh bạch và bảo vệ nhà đầu tư”.
4.1. Nâng Cao Tính Minh Bạch và Quản Lý Rủi Ro Chứng Khoán
Cần tăng cường tính minh bạch trên thị trường chứng khoán phái sinh bằng cách yêu cầu các công ty chứng khoán và tổ chức tài chính công bố thông tin chi tiết về các giao dịch phái sinh của họ. Cần có các quy định chặt chẽ hơn về quản lý rủi ro, bao gồm cả yêu cầu về vốn và kiểm soát nội bộ. Các biện pháp quản lý rủi ro cần được thiết kế để giảm thiểu rủi ro đối tác và rủi ro hệ thống.
4.2. Hoàn Thiện Quy Định về Thanh Toán Bù Trừ và Quản Lý Giá Chứng Khoán
Hệ thống thanh toán bù trừ cần được nâng cấp để đảm bảo khả năng thanh toán nhanh chóng và hiệu quả. Cần có các quy định rõ ràng và hiệu quả hơn về phòng ngừa và xử lý các hành vi thao túng giá và giao dịch nội gián trên thị trường phái sinh. Các cơ quan quản lý cần tăng cường giám sát và thực thi các quy định để bảo vệ nhà đầu tư và đảm bảo tính toàn vẹn của thị trường.
4.3. Đào Tạo Nguồn Nhân Lực và Nâng Cao Nhận Thức về Thị Trường Phái Sinh
Cần có các chương trình đào tạo chuyên sâu về chứng khoán phái sinh cho các chuyên gia tài chính, nhà quản lý rủi ro, và nhân viên của các cơ quan quản lý. Nhà đầu tư cần được cung cấp thông tin đầy đủ và chính xác về rủi ro và lợi ích của việc giao dịch chứng khoán phái sinh. Các chương trình giáo dục tài chính cần được triển khai để nâng cao nhận thức và hiểu biết của công chúng về thị trường phái sinh.
V. Kinh Nghiệm Quốc Tế về Pháp Luật Chứng Khoán Bài Học cho VN
Để hoàn thiện pháp luật chứng khoán phái sinh, việc học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia phát triển là vô cùng quan trọng. Nghiên cứu pháp luật của các nước như Mỹ, Hàn Quốc, Singapore sẽ giúp Việt Nam xây dựng một khung pháp lý hiệu quả và phù hợp.
5.1. Mô Hình Quản Lý Thị Trường Chứng Khoán Phái Sinh của Hoa Kỳ
Hoa Kỳ có một hệ thống quản lý thị trường phái sinh chặt chẽ và hiệu quả. CFTC (Commodity Futures Trading Commission) là cơ quan quản lý chính, chịu trách nhiệm giám sát và điều chỉnh các hoạt động giao dịch phái sinh. Các sàn giao dịch phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt về vốn, quản lý rủi ro, và công bố thông tin.
5.2. Các Biện Pháp Bảo Vệ Nhà Đầu Tư Chứng Khoán của Hàn Quốc
Hàn Quốc chú trọng đến việc bảo vệ nhà đầu tư bằng cách yêu cầu các công ty chứng khoán cung cấp thông tin đầy đủ và chính xác về rủi ro của các sản phẩm phái sinh. Các quy định về tư vấn đầu tư cũng được siết chặt để đảm bảo nhà đầu tư nhận được lời khuyên phù hợp với khả năng tài chính và khẩu vị rủi ro của họ.
VI. Tương Lai Pháp Luật Chứng Khoán Phái Sinh Xu Hướng và Thách Thức
Tương lai của pháp luật chứng khoán phái sinh tại Việt Nam phụ thuộc vào khả năng thích ứng với sự phát triển nhanh chóng của thị trường. Cần có sự hợp tác chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, các tổ chức tài chính, và các chuyên gia để xây dựng một khung pháp lý linh hoạt và hiệu quả.
6.1. Dự Báo Sự Phát Triển của Thị Trường Chứng Khoán Phái Sinh Việt Nam
Thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam dự kiến sẽ tiếp tục phát triển mạnh mẽ trong những năm tới, nhờ vào sự gia tăng của số lượng nhà đầu tư và sự đa dạng hóa của các sản phẩm phái sinh. Tuy nhiên, cần phải đối mặt với những thách thức như rủi ro hệ thống, thao túng giá, và thiếu hụt nguồn nhân lực.
6.2. Các Bước Cần Thiết để Xây Dựng Khung Pháp Lý Chứng Khoán Bền Vững
Để xây dựng một khung pháp lý bền vững cho thị trường chứng khoán phái sinh, cần có sự tham gia của tất cả các bên liên quan, bao gồm cả nhà đầu tư, các tổ chức tài chính, và các cơ quan quản lý. Cần phải có sự cân bằng giữa việc thúc đẩy sự phát triển của thị trường và việc bảo vệ nhà đầu tư.
