Tổng quan nghiên cứu

Ngành nông nghiệp Việt Nam đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Theo ước tính, gần 90% hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam hiện nay vẫn ở dạng thô hoặc sơ chế, mang thương hiệu nước ngoài, dẫn đến giá trị gia tăng thấp và dễ gặp rủi ro trong xuất khẩu. Trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt với các nước như Thái Lan, Ấn Độ, Indonesia, việc phát triển chuỗi giá trị nông sản trở thành yếu tố then chốt để nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững ngành nông nghiệp.

Huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La, với điều kiện tự nhiên thuận lợi và thế mạnh cây nhãn, đã tập trung phát triển ngành hàng này từ năm 2019 đến 2021. Diện tích trồng nhãn tập trung tại các xã như Lóng Phiêng, Tú Nang, Chiềng Hặc, Yên Sơn, Chiềng Pằn, Phiêng Khoài và Chiềng Đông, tạo nên thương hiệu riêng cho sản phẩm. Tuy nhiên, chuỗi giá trị ngành hàng nhãn tại đây vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt là thiếu sự quản lý đồng bộ từ khâu đầu vào đến thu gom, tiêu thụ, khiến giá bán thấp và sức cạnh tranh hạn chế.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận về chuỗi giá trị nông sản, phân tích thực trạng các tác nhân tham gia chuỗi giá trị ngành hàng nhãn tại Yên Châu giai đoạn 2019-2021, đồng thời đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị đến năm 2025, định hướng đến 2030. Nghiên cứu có phạm vi tập trung vào chuỗi giá trị ngành hàng nhãn trên địa bàn huyện Yên Châu, sử dụng số liệu thứ cấp và sơ cấp thu thập trong giai đoạn nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế ngành nhãn, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển nông nghiệp địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình phân tích chuỗi giá trị nông sản, trong đó nổi bật là khái niệm chuỗi giá trị của Kaplinsky và Morris (2001) và khung phân tích chuỗi giá trị của Michael Porter (1985). Chuỗi giá trị được hiểu là toàn bộ các hoạt động từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm, trong đó mỗi khâu đều tạo ra giá trị gia tăng.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Chuỗi giá trị nông sản: Tập hợp các tác nhân và hoạt động từ sản xuất đến tiêu thụ, gia tăng giá trị sản phẩm qua từng khâu.
  • Tác nhân trong chuỗi: Bao gồm hộ nông dân, thương lái, cơ sở thu mua, bán lẻ và người tiêu dùng, mỗi tác nhân có chức năng và vai trò riêng trong chuỗi.
  • Liên kết ngang và liên kết dọc: Liên kết ngang là sự hợp tác giữa các tác nhân cùng khâu nhằm giảm chi phí và tăng hiệu quả; liên kết dọc là sự phối hợp giữa các khâu khác nhau trong chuỗi để đảm bảo tính liên tục và hiệu quả.
  • Phân tích SWOT: Công cụ đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của chuỗi giá trị nhằm đề xuất giải pháp phát triển phù hợp.
  • Quản trị chuỗi giá trị: Cơ chế điều phối, tổ chức và kiểm soát các mối quan hệ giữa các tác nhân để tối ưu hóa giá trị gia tăng và phân phối lợi ích công bằng.

Khung lý thuyết này giúp phân tích toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị ngành hàng nhãn, từ đó xác định các điểm nghẽn và cơ hội nâng cấp chuỗi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, văn bản liên quan đến sản xuất và tiêu thụ nhãn trên địa bàn huyện Yên Châu giai đoạn 2019-2021. Số liệu sơ cấp được thu thập năm 2021 thông qua khảo sát trực tiếp các tác nhân trong chuỗi giá trị gồm 304 hộ trồng nhãn, 21 thương lái thu mua, 10 hộ bán lẻ và 10 người tiêu dùng, tổng cộng 345 mẫu.

Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên theo công thức Slovin đảm bảo tính đại diện cho tổng thể 1681 hộ trồng nhãn trên địa bàn. Các xã trọng điểm được lựa chọn làm điểm nghiên cứu gồm Lóng Phiêng, Tú Nang, Chiềng Hặc, Yên Sơn, Chiềng Pằn, Phiêng Khoài và Chiềng Đông.

Phân tích dữ liệu sử dụng các kỹ thuật:

  • Sơ đồ hóa chuỗi giá trị: Xác định các tác nhân, dòng sản phẩm, dòng thông tin và giá trị gia tăng qua từng khâu.
  • Phân tích kinh tế chuỗi giá trị: Tính toán chi phí, doanh thu, lợi nhuận của từng tác nhân và toàn chuỗi.
  • Phân tích SWOT: Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của chuỗi giá trị.
  • Phân tích so sánh và mô tả thống kê: So sánh hiệu quả sản xuất giữa các nhóm hộ, mô tả đặc điểm kinh tế xã hội.
  • Phân tích quản trị chuỗi giá trị: Đánh giá cơ chế điều phối và phân phối lợi ích giữa các tác nhân.

Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2019-2021 với số liệu sơ cấp thu thập năm 2021, nhằm phản ánh thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị ngành hàng nhãn đến năm 2025, định hướng 2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sản xuất và tiêu thụ nhãn: Diện tích trồng nhãn tại Yên Châu tăng từ khoảng 1.200 ha năm 2019 lên gần 1.400 ha năm 2021, với sản lượng đạt khoảng 8.500 tấn năm 2021. Tuy nhiên, sản xuất còn manh mún, chủ yếu do hộ gia đình tự quản lý, chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân.

  2. Cấu trúc chuỗi giá trị và các tác nhân tham gia: Chuỗi giá trị gồm các khâu chính: cung ứng vật tư đầu vào, sản xuất, thu gom, phân phối và tiêu thụ. Hộ trồng nhãn chiếm 70% lợi nhuận trong chuỗi, thương lái thu gom chiếm khoảng 15%, bán lẻ chiếm 10%, phần còn lại thuộc các dịch vụ hỗ trợ. Mối quan hệ giữa các tác nhân chủ yếu dựa trên sự tin tưởng cá nhân, thiếu hợp đồng kinh tế rõ ràng.

  3. Phân tích kinh tế chuỗi giá trị: Chi phí trung gian chiếm khoảng 40% giá trị sản xuất, giá trị gia tăng thuần đạt khoảng 60%. Lợi nhuận bình quân của hộ trồng nhãn đạt 120 triệu đồng/ha/năm, trong khi thương lái và bán lẻ có lợi nhuận thấp hơn do chi phí vận chuyển và bảo quản cao.

  4. Phân tích SWOT: Điểm mạnh là điều kiện tự nhiên thuận lợi, kinh nghiệm trồng nhãn của người dân và chính sách hỗ trợ của địa phương. Điểm yếu gồm thiếu vốn, trình độ quản lý thấp, thiếu liên kết và quản trị chuỗi giá trị. Cơ hội đến từ nhu cầu thị trường tăng và chính sách phát triển nông nghiệp. Thách thức là cạnh tranh từ các vùng trồng khác và biến động thị trường.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy chuỗi giá trị ngành hàng nhãn tại Yên Châu chưa được tổ chức và quản lý hiệu quả, dẫn đến giá trị gia tăng chưa tối ưu. Mối quan hệ dựa trên sự tin tưởng cá nhân làm tăng rủi ro cho người nông dân, nhất là khi thiếu hợp đồng và cơ chế bảo vệ pháp lý. So với các nghiên cứu tại các địa phương khác như Khoái Châu (Hưng Yên) và Châu Thành (Đồng Tháp), Yên Châu còn thiếu sự liên kết dọc và ứng dụng khoa học kỹ thuật đồng bộ.

Việc phân tích kinh tế chuỗi giá trị cho thấy lợi nhuận chủ yếu tập trung ở khâu sản xuất, trong khi các khâu trung gian chưa được tối ưu hóa chi phí và nâng cao giá trị. Điều này phản ánh sự cần thiết của việc nâng cấp công nghệ, cải thiện quản trị và xây dựng thương hiệu để tăng sức cạnh tranh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối lợi nhuận theo từng tác nhân và bảng so sánh chi phí, doanh thu giữa các khâu trong chuỗi, giúp minh họa rõ ràng các điểm nghẽn và tiềm năng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường vai trò quản lý nhà nước: UBND huyện cần xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị nhãn, bao gồm hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và pháp lý. Thời gian thực hiện trong 2 năm tới, phối hợp với các sở ngành liên quan.

  2. Xây dựng kênh phân phối chủ lực và quản lý thương hiệu: Thiết lập hệ thống phân phối tập trung, xây dựng thương hiệu nhãn Yên Châu nhằm nâng cao giá trị sản phẩm và sức cạnh tranh trên thị trường trong nước và xuất khẩu. Chủ thể thực hiện là các doanh nghiệp, hợp tác xã và chính quyền địa phương, trong vòng 3 năm.

  3. Hỗ trợ nâng cao năng lực sản xuất cho hộ nông dân: Tổ chức tập huấn kỹ thuật trồng, chăm sóc nhãn theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP; hỗ trợ tiếp cận vốn và công nghệ mới. Thời gian triển khai liên tục trong 5 năm, do các cơ quan khuyến nông và hợp tác xã thực hiện.

  4. Nâng cấp hoạt động thu gom và bảo quản: Đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị bảo quản, vận chuyển nhằm giảm tổn thất sau thu hoạch và chi phí trung gian. Các doanh nghiệp thu mua và hợp tác xã chịu trách nhiệm, thực hiện trong 3 năm.

  5. Nâng cao năng lực và vai trò của các nhà đầu tư và tác nhân tiêu thụ: Khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào chế biến, đa dạng hóa sản phẩm từ nhãn; nâng cao kỹ năng thương mại và marketing cho các tác nhân trong chuỗi. Thời gian thực hiện 5 năm, phối hợp giữa doanh nghiệp và chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phát triển nông nghiệp, hỗ trợ chuỗi giá trị ngành hàng nhãn, nâng cao hiệu quả kinh tế và thu nhập cho người dân.

  2. Hộ nông dân và hợp tác xã trồng nhãn: Áp dụng các giải pháp kỹ thuật, liên kết sản xuất và tiêu thụ, nâng cao năng lực quản lý và tiếp cận thị trường nhằm tăng giá trị sản phẩm.

  3. Doanh nghiệp và thương lái trong ngành nông sản: Tham khảo để hiểu rõ cấu trúc chuỗi giá trị, từ đó đầu tư hợp lý vào các khâu thu mua, chế biến và phân phối, nâng cao hiệu quả kinh doanh.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, phát triển nông thôn: Tài liệu tham khảo bổ ích về phương pháp phân tích chuỗi giá trị, thực trạng và giải pháp phát triển ngành hàng nông sản đặc thù tại vùng miền núi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị ngành hàng nhãn là gì?
    Chuỗi giá trị ngành hàng nhãn bao gồm toàn bộ các hoạt động từ cung ứng vật tư đầu vào, sản xuất, thu gom, chế biến, phân phối đến tiêu thụ sản phẩm nhãn, trong đó mỗi khâu đều tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm cuối cùng.

  2. Tại sao phát triển chuỗi giá trị lại quan trọng với ngành nhãn Yên Châu?
    Phát triển chuỗi giá trị giúp tăng hiệu quả sản xuất, nâng cao giá trị sản phẩm, giảm chi phí trung gian và tăng thu nhập cho người nông dân, đồng thời nâng cao sức cạnh tranh trên thị trường trong nước và quốc tế.

  3. Những khó khăn chính trong chuỗi giá trị nhãn tại Yên Châu là gì?
    Khó khăn gồm thiếu sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân, quản lý chuỗi giá trị chưa hiệu quả, thiếu hợp đồng kinh tế rõ ràng, trình độ quản lý và kỹ thuật của người dân còn hạn chế, chi phí vận chuyển và bảo quản cao.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao giá trị chuỗi nhãn?
    Các giải pháp gồm tăng cường quản lý nhà nước, xây dựng kênh phân phối và thương hiệu, hỗ trợ kỹ thuật và vốn cho nông dân, nâng cấp thu gom và bảo quản, khuyến khích đầu tư chế biến và marketing.

  5. Làm thế nào để các hộ nông dân tham gia hiệu quả hơn vào chuỗi giá trị?
    Hộ nông dân cần được đào tạo kỹ thuật, liên kết thành nhóm hoặc hợp tác xã để tăng sức mạnh thương lượng, tiếp cận nguồn vốn và công nghệ mới, đồng thời tham gia các hợp đồng kinh tế rõ ràng với các tác nhân khác trong chuỗi.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị ngành hàng nhãn, cung cấp cái nhìn toàn diện về thực trạng và các tác nhân tham gia tại huyện Yên Châu giai đoạn 2019-2021.
  • Chuỗi giá trị nhãn tại Yên Châu còn nhiều hạn chế về quản lý, liên kết và nâng cấp công nghệ, ảnh hưởng đến giá trị gia tăng và sức cạnh tranh sản phẩm.
  • Phân tích kinh tế chuỗi giá trị cho thấy lợi nhuận chủ yếu tập trung ở khâu sản xuất, trong khi các khâu trung gian chưa được tối ưu hóa.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ từ quản lý nhà nước, xây dựng thương hiệu, hỗ trợ kỹ thuật, nâng cấp thu gom đến phát triển thị trường nhằm phát triển bền vững chuỗi giá trị nhãn.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá hiệu quả thực tiễn và mở rộng mô hình sang các vùng có điều kiện tương đồng.

Hành động ngay hôm nay để góp phần nâng cao giá trị ngành hàng nhãn Yên Châu – liên hệ các cơ quan chức năng và hợp tác xã để tham gia phát triển chuỗi giá trị hiệu quả!