Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh đổi mới giáo dục và hội nhập quốc tế, việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao năng lực tự học, tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh trung học phổ thông. Theo báo cáo của ngành giáo dục, tỷ lệ học sinh trung học phổ thông đạt chuẩn về đọc hiểu văn bản hiện nay chỉ đạt khoảng 60%, cho thấy còn nhiều hạn chế trong việc tiếp nhận và vận dụng kiến thức văn học. Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng lý thuyết liên văn bản vào dạy học đoạn trích “Đất Nước” trong tập thơ “Mặt Đường Khát Vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn lớp 12.
Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng quy trình dạy học đoạn trích “Đất Nước” theo hướng liên văn bản, thử nghiệm và đánh giá hiệu quả phương pháp này trong việc nâng cao khả năng đọc hiểu và cảm thụ văn bản của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại một số trường trung học phổ thông ở Hà Nội trong năm học 2017-2018. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên Ngữ văn trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục văn học trung học phổ thông.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết liên văn bản (intertextuality) của Julia Kristeva và lý thuyết đọc hiểu văn bản của PISA. Lý thuyết liên văn bản nhấn mạnh mối quan hệ giữa các văn bản, sự tiếp nhận và sáng tạo ý nghĩa qua sự kết nối các yếu tố văn bản khác nhau. Lý thuyết đọc hiểu văn bản của PISA định nghĩa đọc hiểu là quá trình hiểu, sử dụng và phản hồi lại văn bản nhằm đạt được mục đích học tập và phát triển tư duy.
Ba khái niệm trọng tâm được sử dụng gồm: liên văn bản, đọc hiểu văn bản và phương pháp dạy học tích cực. Liên văn bản được hiểu là sự kết nối ý nghĩa giữa các văn bản, giúp học sinh nhận diện và khai thác các mối quan hệ văn hóa, lịch sử trong tác phẩm. Đọc hiểu văn bản là khả năng phân tích, tổng hợp và đánh giá nội dung, hình thức của văn bản. Phương pháp dạy học tích cực hướng đến việc phát huy vai trò chủ động của học sinh trong quá trình tiếp nhận kiến thức.
Phương pháp nghiên cứu
Nguồn dữ liệu chính gồm tài liệu lý thuyết về liên văn bản, giáo trình Ngữ văn lớp 12, các bài giảng và đoạn trích “Đất Nước” trong tập thơ “Mặt Đường Khát Vọng”. Ngoài ra, dữ liệu thực nghiệm được thu thập qua khảo sát, quan sát và phỏng vấn học sinh, giáo viên tại ba trường trung học phổ thông ở Hà Nội với cỡ mẫu khoảng 120 học sinh và 6 giáo viên.
Phương pháp phân tích bao gồm phân tích nội dung, tổng hợp lý thuyết, so sánh và đối chiếu các quan điểm nghiên cứu. Phương pháp thực nghiệm được tiến hành theo quy trình: xây dựng kế hoạch dạy học, tổ chức dạy học thử nghiệm, thu thập dữ liệu đánh giá kết quả, phân tích và rút ra kết luận. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2017 đến tháng 6/2018.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Hiệu quả nâng cao khả năng đọc hiểu: Sau khi áp dụng phương pháp dạy học liên văn bản, tỷ lệ học sinh đạt điểm trung bình trở lên trong bài kiểm tra đọc hiểu đoạn trích “Đất Nước” tăng từ 58% lên 78%, tăng 20% so với lớp đối chứng.
Phát triển tư duy phản biện và sáng tạo: Qua khảo sát, 85% học sinh cho biết phương pháp mới giúp các em liên hệ sâu sắc hơn với các tác phẩm văn học khác và thực tiễn xã hội, tăng khả năng phân tích và trình bày ý kiến cá nhân.
Tăng cường sự chủ động trong học tập: Quan sát lớp học cho thấy học sinh tích cực tham gia thảo luận, đặt câu hỏi và tự tìm hiểu các mối liên hệ văn bản, tỷ lệ tham gia thảo luận tăng 30% so với phương pháp truyền thống.
Khó khăn và hạn chế: Một số giáo viên phản ánh việc chuẩn bị bài giảng theo hướng liên văn bản tốn nhiều thời gian hơn, đồng thời một số học sinh còn gặp khó khăn trong việc nhận diện các mối liên hệ phức tạp giữa các văn bản.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân của sự cải thiện hiệu quả học tập là do phương pháp liên văn bản giúp học sinh nhận thức được tính đa chiều, đa tầng của văn bản, từ đó phát triển kỹ năng phân tích và tổng hợp. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu gần đây về phương pháp dạy học tích cực và liên văn bản trong giáo dục Ngữ văn.
Biểu đồ so sánh điểm kiểm tra trước và sau khi áp dụng phương pháp cho thấy sự tăng trưởng rõ rệt về mặt điểm số và sự hài lòng của học sinh. Bảng khảo sát ý kiến học sinh và giáo viên cũng minh chứng cho sự thay đổi tích cực trong thái độ và phương pháp học tập.
Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc nâng cao chất lượng dạy học đoạn trích “Đất Nước” mà còn mở rộng khả năng áp dụng lý thuyết liên văn bản vào các tác phẩm khác, góp phần đổi mới toàn diện phương pháp dạy học Ngữ văn trung học phổ thông.
Đề xuất và khuyến nghị
Xây dựng tài liệu hướng dẫn dạy học liên văn bản: Biên soạn giáo án mẫu và tài liệu tham khảo chi tiết cho giáo viên nhằm hỗ trợ việc áp dụng phương pháp liên văn bản trong giảng dạy Ngữ văn. Thời gian thực hiện: 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.
Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về lý thuyết liên văn bản và kỹ năng thiết kế bài giảng tích hợp liên văn bản cho giáo viên Ngữ văn. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên thành thạo phương pháp lên 80% trong 1 năm.
Thử nghiệm mở rộng phương pháp tại các trường trung học phổ thông: Triển khai thí điểm phương pháp liên văn bản tại ít nhất 10 trường trên địa bàn thành phố trong năm học tiếp theo để đánh giá tính khả thi và hiệu quả thực tiễn.
Phát triển hệ thống đánh giá năng lực đọc hiểu liên văn bản: Xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu và vận dụng liên văn bản phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các chuyên gia giáo dục.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nắm bắt phương pháp dạy học liên văn bản để đổi mới bài giảng, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh.
Nhà quản lý giáo dục: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách đào tạo, tập huấn giáo viên và phát triển chương trình giáo dục Ngữ văn phù hợp với xu hướng đổi mới.
Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Học tập lý thuyết và phương pháp dạy học hiện đại, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với kiến thức cập nhật về liên văn bản và đọc hiểu văn bản.
Nghiên cứu sinh và nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn và phát triển năng lực đọc hiểu.
Câu hỏi thường gặp
Lý thuyết liên văn bản là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
Lý thuyết liên văn bản nhấn mạnh mối quan hệ giữa các văn bản, giúp học sinh nhận diện và khai thác các mối liên hệ văn hóa, lịch sử. Điều này giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về ý nghĩa và giá trị của tác phẩm, từ đó phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.Phương pháp dạy học liên văn bản được triển khai như thế nào trong thực tế?
Phương pháp được triển khai qua việc xây dựng bài giảng có tích hợp các văn bản liên quan, hướng dẫn học sinh phân tích, so sánh và liên hệ các văn bản với nhau, đồng thời khuyến khích thảo luận và sáng tạo ý tưởng mới.Kết quả thực nghiệm cho thấy phương pháp này có hiệu quả ra sao?
Kết quả cho thấy điểm số đọc hiểu của học sinh tăng trung bình 20%, tỷ lệ học sinh chủ động tham gia thảo luận tăng 30%, và 85% học sinh cảm thấy phương pháp giúp họ hiểu bài sâu sắc hơn.Những khó khăn khi áp dụng phương pháp liên văn bản là gì?
Khó khăn chính là giáo viên cần nhiều thời gian chuẩn bị bài giảng, học sinh ban đầu còn bỡ ngỡ với cách tiếp cận mới và cần được hướng dẫn kỹ năng nhận diện mối liên hệ giữa các văn bản.Làm thế nào để giáo viên có thể nâng cao năng lực áp dụng phương pháp này?
Giáo viên nên tham gia các khóa tập huấn chuyên sâu, trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp, sử dụng tài liệu hướng dẫn bài bản và thực hành thường xuyên để nâng cao kỹ năng thiết kế và tổ chức dạy học liên văn bản.
Kết luận
- Luận văn đã xây dựng và thử nghiệm thành công quy trình dạy học đoạn trích “Đất Nước” theo hướng liên văn bản, góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu và tư duy phản biện của học sinh.
- Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về điểm số và thái độ học tập của học sinh so với phương pháp truyền thống.
- Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của phương pháp liên văn bản trong dạy học Ngữ văn trung học phổ thông.
- Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ giáo viên và nhà quản lý giáo dục trong việc triển khai phương pháp này rộng rãi hơn.
- Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng thử nghiệm, phát triển tài liệu hướng dẫn và tổ chức tập huấn nâng cao năng lực giáo viên.
Hành động ngay hôm nay để đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh!