Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học là một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh. Tác phẩm "Hịch Phè" của nhà văn Nam Cao, một trong những tác phẩm tiêu biểu của văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945, được lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu nhằm tìm hiểu và vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong dạy học tác phẩm này tại trường trung học phổ thông. Nghiên cứu được thực hiện tại trường THPT Nguyễn Du, tỉnh Bắc Ninh, trong năm học 2013-2014, với mục tiêu đánh giá thực trạng việc dạy học tác phẩm "Hịch Phè" và đề xuất phương pháp dạy học mới dựa trên quan điểm tiếp nhận đồng bộ nhằm nâng cao hiệu quả tiếp thu và phát huy năng lực học sinh.
Việc áp dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong dạy học tác phẩm văn học giúp giáo viên và học sinh có cái nhìn toàn diện, sâu sắc về tác phẩm, từ đó phát huy tính sáng tạo và khả năng tư duy phản biện. Qua khảo sát thực tế, khoảng 66,7% giáo viên dựa vào hướng dẫn trong sách giáo viên để dạy tác phẩm, tuy nhiên chỉ có khoảng 26,7% giáo viên thực sự vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ một cách hiệu quả. Điều này cho thấy sự cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình và nâng cao chất lượng giáo dục.
Nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ vai trò của quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong việc dạy học tác phẩm văn học mà còn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng, phù hợp với đặc điểm học sinh và yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông. Qua đó, giúp giáo viên có phương pháp giảng dạy hiệu quả, học sinh tiếp cận tác phẩm một cách toàn diện, sâu sắc và phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy phản biện.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết tiếp nhận đồng bộ và lý thuyết dạy học tác phẩm văn học.
Lý thuyết tiếp nhận đồng bộ nhấn mạnh việc tiếp cận tác phẩm văn học không chỉ qua nội dung mà còn qua các yếu tố lịch sử, xã hội, nghệ thuật và quan điểm người đọc, tạo nên một hệ thống tiếp nhận đa chiều, giúp người học hiểu sâu sắc và toàn diện tác phẩm.
Lý thuyết dạy học tác phẩm văn học tập trung vào việc xây dựng phương pháp giảng dạy phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh, phát huy tính chủ động, sáng tạo và khả năng tư duy phản biện của học sinh trong quá trình tiếp cận tác phẩm.
Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: quan điểm tiếp nhận đồng bộ, phương pháp dạy học tích cực, năng lực ngôn ngữ, năng lực tư duy phản biện, và hệ thống câu hỏi đa dạng.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa khảo sát thực trạng và phân tích định tính, định lượng.
Nguồn dữ liệu: Dữ liệu được thu thập từ phiếu điều tra khảo sát 15 giáo viên và 50 học sinh lớp 11 tại trường THPT Nguyễn Du, Bắc Ninh; các bài kiểm tra, bài làm văn của học sinh; và phỏng vấn sâu một số giáo viên chủ nhiệm bộ môn Ngữ văn.
Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện, tập trung vào giáo viên và học sinh trực tiếp tham gia dạy và học tác phẩm "Hịch Phè".
Phương pháp phân tích: Dữ liệu định lượng được xử lý bằng thống kê mô tả, phân tích tỷ lệ phần trăm, so sánh mức độ vận dụng các phương pháp dạy học. Dữ liệu định tính được phân tích nội dung nhằm làm rõ nhận thức, thái độ và thực trạng vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong dạy học.
Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2013-2014, gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng (tháng 9-11/2013), phân tích dữ liệu và xây dựng phương pháp (tháng 12/2013-2/2014), thử nghiệm và đánh giá (tháng 3-5/2014), hoàn thiện báo cáo (tháng 6/2014).
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thực trạng vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong dạy học: Khoảng 66,7% giáo viên dựa vào hướng dẫn trong sách giáo viên để dạy tác phẩm, nhưng chỉ 26,7% thực sự vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ một cách hiệu quả. Học sinh có xu hướng tiếp nhận một chiều, thiếu sự phân tích đa chiều về tác phẩm.
Nhận thức và thái độ của giáo viên và học sinh: 86,8% giáo viên yêu cầu học sinh đọc kỹ văn bản và trả lời câu hỏi trong sách giáo viên, nhưng chỉ 20,1% giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu tác phẩm qua hệ thống câu hỏi mở rộng. Học sinh phần lớn chưa có kỹ năng tư duy phản biện và phân tích sâu sắc tác phẩm.
Hệ thống câu hỏi và phương pháp giảng dạy: Hệ thống câu hỏi hiện tại chủ yếu tập trung vào nội dung và kiến thức cơ bản, thiếu các câu hỏi phát huy tư duy sáng tạo và liên hệ thực tiễn. Việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, phân tích tình huống còn hạn chế.
Hiệu quả dạy học tác phẩm "Hịch Phè": Qua khảo sát, chỉ khoảng 30% học sinh thể hiện được sự hiểu biết sâu sắc và khả năng vận dụng kiến thức vào phân tích, đánh giá tác phẩm. Phần lớn học sinh còn bị động, thiếu hứng thú và chưa phát huy được năng lực ngôn ngữ và tư duy.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân của thực trạng trên xuất phát từ việc giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong giảng dạy. So với một số nghiên cứu gần đây về đổi mới phương pháp dạy học văn học, kết quả này tương đồng với nhận định về sự thiếu đồng bộ trong việc áp dụng các phương pháp tích cực và hệ thống câu hỏi đa dạng.
Việc thiếu hệ thống câu hỏi mở rộng và phương pháp dạy học tích cực làm hạn chế khả năng phát triển năng lực tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả tiếp thu và cảm thụ tác phẩm, làm giảm giá trị giáo dục của tác phẩm văn học trong nhà trường.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên vận dụng các phương pháp dạy học khác nhau và biểu đồ tròn phân bố mức độ hiểu biết của học sinh về tác phẩm. Bảng tổng hợp kết quả khảo sát cũng giúp minh họa rõ nét hơn về thực trạng và nhu cầu đổi mới.
Kết quả nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học theo quan điểm tiếp nhận đồng bộ, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục ngữ văn phổ thông, phát triển toàn diện năng lực học sinh.
Đề xuất và khuyến nghị
Xây dựng và áp dụng hệ thống câu hỏi đa dạng, mở rộng: Thiết kế bộ câu hỏi bao gồm các câu hỏi về nội dung, nghệ thuật, quan điểm xã hội và liên hệ thực tiễn nhằm phát huy tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: Ban giám hiệu, tổ Ngữ văn.
Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Tập huấn về quan điểm tiếp nhận đồng bộ và phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng xây dựng câu hỏi và tổ chức hoạt động học tập tương tác. Thời gian: 3 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường THPT.
Thử nghiệm và đánh giá phương pháp dạy học mới: Áp dụng phương pháp mới trong giảng dạy tác phẩm "Hịch Phè" tại một số lớp, thu thập phản hồi và điều chỉnh phù hợp. Thời gian: 1 học kỳ; Chủ thể: Giáo viên bộ môn, học sinh.
Tăng cường phối hợp giữa giáo viên và học sinh trong quá trình học tập: Khuyến khích giáo viên tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm, đóng vai, trình bày ý kiến cá nhân để học sinh chủ động tiếp nhận và sáng tạo. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Giáo viên, học sinh.
Xây dựng tài liệu hướng dẫn dạy học theo quan điểm tiếp nhận đồng bộ: Soạn thảo tài liệu tham khảo, hướng dẫn chi tiết cho giáo viên về cách vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong dạy học tác phẩm văn học. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Nhà trường, tổ Ngữ văn.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và phương pháp thực tiễn giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.
Cán bộ quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học giúp xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giảng dạy phù hợp.
Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết tiếp nhận đồng bộ, phương pháp nghiên cứu và ứng dụng trong giảng dạy tác phẩm văn học.
Nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Cung cấp góc nhìn mới về việc vận dụng quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong dạy học tác phẩm văn học hiện thực phê phán, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực này.
Câu hỏi thường gặp
Quan điểm tiếp nhận đồng bộ là gì và tại sao quan trọng trong dạy học văn học?
Quan điểm tiếp nhận đồng bộ là cách tiếp cận tác phẩm văn học từ nhiều góc độ: nội dung, nghệ thuật, lịch sử, xã hội và người đọc. Nó giúp học sinh hiểu sâu sắc, toàn diện tác phẩm, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học.Phương pháp dạy học tác phẩm "Hịch Phè" theo quan điểm tiếp nhận đồng bộ có điểm gì khác biệt?
Phương pháp này không chỉ tập trung vào nội dung tác phẩm mà còn khai thác các yếu tố lịch sử, xã hội, nghệ thuật và cảm nhận cá nhân của học sinh. Qua đó, học sinh được khuyến khích tham gia tích cực, phát triển kỹ năng phân tích, đánh giá và sáng tạo.Làm thế nào để xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp với quan điểm tiếp nhận đồng bộ?
Hệ thống câu hỏi cần đa dạng, bao gồm câu hỏi về nội dung, nghệ thuật, bối cảnh lịch sử, xã hội và câu hỏi mở để học sinh liên hệ thực tiễn, phát huy tư duy sáng tạo. Ví dụ, câu hỏi về nhân vật, tình huống, ý nghĩa xã hội của tác phẩm.Khó khăn thường gặp khi áp dụng phương pháp này trong trường phổ thông là gì?
Khó khăn gồm giáo viên chưa quen với phương pháp mới, thiếu tài liệu hướng dẫn, học sinh chưa phát triển kỹ năng tư duy phản biện, thời gian giảng dạy hạn chế và áp lực chương trình học. Cần có sự hỗ trợ đào tạo và tài liệu phù hợp.Làm sao để đánh giá hiệu quả của phương pháp dạy học theo quan điểm tiếp nhận đồng bộ?
Có thể đánh giá qua kết quả học tập, sự tham gia tích cực của học sinh, khả năng phân tích, đánh giá tác phẩm, phản hồi của giáo viên và học sinh. Các bài kiểm tra, bài tập nhóm, thảo luận và phỏng vấn sâu là công cụ đánh giá hiệu quả.
Kết luận
- Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của quan điểm tiếp nhận đồng bộ trong đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học, đặc biệt là "Hịch Phè" của Nam Cao.
- Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, giáo viên và học sinh chưa vận dụng hiệu quả quan điểm này, ảnh hưởng đến chất lượng tiếp thu tác phẩm.
- Đề xuất xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng, tổ chức tập huấn giáo viên và áp dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy.
- Nghiên cứu góp phần làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn cho đổi mới phương pháp dạy học văn học trong nhà trường phổ thông.
- Các bước tiếp theo gồm thử nghiệm phương pháp mới, đánh giá hiệu quả và hoàn thiện tài liệu hướng dẫn, kêu gọi sự quan tâm của các cấp quản lý và giáo viên trong việc đổi mới giáo dục ngữ văn.
Hãy áp dụng những giải pháp này để nâng cao chất lượng dạy học tác phẩm văn học, góp phần phát triển năng lực toàn diện cho học sinh trong thời kỳ đổi mới giáo dục hiện nay.