Nghiên Cứu Vai Trò Cộng Đồng Trong Quản Lý Di Sản Đô Thị Cổ Hội An

• Tác giả: Ngô Hoàng Anh
• Người hướng dẫn: GS. Lâm Thị Mỹ Dung
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Quản lý văn hóa
• Đề tài: Nghiên Cứu Vai Trò Cộng Đồng Trong Quản Lý Di Sản Đô Thị Cổ Hội An
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CÁM ƠN
• 1. MỞ ĐẦU
• 2. KHUNG LÝ THUYẾT VÀ KHÁI QUÁT VỀ DI SẢN ĐÔ THỊ CỔ HỘI AN
• 2.1. Cộng đồng, cộng đồng di sản và sự tham gia của cộng đồng vào quản lý, thực hành
• 2.2. Các giá trị nổi bật của di sản đô thị cổ Hội An
• 2.2.1. Khái quát về di sản đô thị cổ Hội An
• 2.2.2. Hội An — Một đô thị có lịch sử lâu đời, không gian của những cuộc gặp gỡ, chuyển giao văn hóa
• 2.2.3. Hội An — Một di sản mang chứa những giá trị đặc biệt
• 2.2.4. Hội An — Một di sản phức hợp và sống động trong đời sống đương đại
• 3. VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG TRONG QUẢN LÝ VÀ THỰC HÀNH DI SẢN ĐÔ THỊ CỔ HỘI AN
• 3.1. Thực trạng quản lý và thực hành di sản đô thị cổ Hội An
• 3.1.1. Cơ sở pháp lý và bộ máy quản lý
• 3.1.2. Những thành tựu và hạn chế trong thực trạng quản lý di sản đô thị cổ Hội An
• 3.1.3. Một số ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19 tới đời sống xã hội và công tác quản lý di sản
• 3.1.4. Cộng đồng trong quản lý và thực hành di sản đô thị cổ Hội An: Mức độ tham gia và vai trò
• 3.1.4.1. Các nhóm cộng đồng tham gia vào việc quản lý bảo tồn, phát triển đô thị cổ Hội An
• 3.1.4.2. Mối quan hệ giữa cộng đồng — quản lý và đặc trưng trong quản lý di sản Hội An với vai trò của cộng đồng so với di sản văn hóa thế giới khác
• 4. MỘT SỐ PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG TRONG QUẢN LÝ DI SẢN ĐÔ THỊ CỔ HỘI AN
• 4.1. Một số phương hướng thúc đẩy vai trò của cộng đồng tham gia quản lý thực hành di sản văn hóa đô thị cổ Hội An
• 4.2. Phát triển di sản đô thị gắn với phát triển bền vững
• 4.3. Hướng tới lợi ích của cộng đồng chủ thể di sản, kết nối vai trò quản lý giữa nhà nước và cộng đồng
• 4.4. Một số giải pháp đề xuất trong quản lý di sản và nâng cao vai trò cộng đồng tại di sản
• 4.4.1. Cải thiện các cơ chế, chính sách liên quan tới việc quản lý di sản
• 4.4.2. Linh động trong các hình thức phát triển văn hóa, du lịch tuân theo tiêu chí phát triển bền vững
• 4.4.3. Mở rộng các đối tượng tham gia và tổ chức xây dựng các nhóm, hội, câu lạc bộ tự nguyện về bảo tồn và phát huy di sản
• 4.4.4. Ứng dụng công nghệ trong quản lý, phát huy giá trị di sản
• DANH MỤC BẢNG, BIỂU TRONG LUẬN VĂN
• DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

I. Tổng Quan Vai Trò Cộng Đồng Quản Lý Di Sản Hội An

Đô thị cổ Hội An, một Di sản Văn hóa Thế giới được UNESCO công nhận năm 1999, không chỉ là một bảo tàng sống mà còn là một cộng đồng đang phát triển. Nghiên cứu này tập trung vào vai trò thiết yếu của cộng đồng trong việc quản lý di sản nơi đây. Hội An, với lịch sử giao thương lâu đời, mang trong mình những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể độc đáo. Việc bảo tồn và phát huy những giá trị này đòi hỏi sự tham gia tích cực của người dân Hội An, những người trực tiếp gìn giữ và trao truyền di sản qua nhiều thế hệ. Nghiên cứu sẽ đi sâu vào tìm hiểu cách thức cộng đồng tham gia vào quá trình bảo tồn di sản, từ việc bảo vệ các công trình kiến trúc cổ đến duy trì các phong tục tập quán truyền thống. Đồng thời, phân tích những thách thức mà cộng đồng phải đối mặt trong bối cảnh phát triển du lịch và đô thị hóa nhanh chóng, đảm bảo phát triển bền vững cho di sản.

1.1. Lịch sử và giá trị văn hóa đặc sắc của Hội An

Hội An là một đô thị cổ có bề dày lịch sử lâu đời. Nơi này không đóng băng quá khứ mà như một dòng chảy liên tiếp tới thời hiện đại - một di sản sống. Hội An vẫn đang phát triển và chuyển mình, hiện nay vẫn có người dân đang sinh sống. Hội An không đơn thuần đứng im, bất động trước thời gian. Hội An được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa thế giới vào năm 1999. Đây là cơ hội mở ra cho Hội An trong nhiều lĩnh vực, nhưng cũng đặt ra các thách thức trong việc bảo tồn, quản lý và phát triển.

1.2. Tầm quan trọng của quản lý di sản bền vững

Hội An trở thành một thành phố du lịch, điểm đến có giá trị văn hóa - lịch sử - thiên nhiên đối với du khách trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, Hội An phải đối diện với bài toán phát triển kinh tế, du lịch. Cần làm sao vẫn giữ được bản sắc, “hồn cốt” Hội An - tinh thần của một DSVHTG, một đô thị cổ có sự giao lưu tiếp biến giữa các nền văn hóa. Quản lý di sản dưới góc độ cộng đồng là cách tiếp cận lý thuyết tương đối mới.

1.3. Vai trò của người dân địa phương trong bảo tồn

Hình thức quản lý truyền thống, từ trên xuống dưới, theo công thức hành chính cũ sẽ không hiệu quả khi áp dụng đối với nhiều trường hợp trong gian đoạn hiện nay trong một xã hội đa chiều. Sự tác động tới di sản hiện nay không chỉ có giới quản lý nhà nước, mà còn có nhóm cộng đồng cư dân sở tại và các bên liên quan. Cần có một nghiên cứu tìm hiểu vai trò của cộng đồng cư dân sở tại và mối quan hệ giữa các bên trong quản lý di sản nhằm góp phần tháo gỡ khó khăn và tìm ra cách thức giúp ích cho di sản và các nhóm cộng đồng.

II. Thách Thức Quản Lý Di Sản Hội An Góc Nhìn Cộng Đồng

Quá trình quản lý di sản ở Hội An không tránh khỏi những thách thức. Sự gia tăng của du lịch đã mang lại những lợi ích kinh tế, nhưng đồng thời cũng gây áp lực lên cơ sở hạ tầng và làm xáo trộn cuộc sống thường nhật của cộng đồng. Việc bảo tồn các công trình kiến trúc cổ đòi hỏi nguồn lực tài chính lớn và sự cân bằng giữa việc bảo tồn và phát triển kinh tế. Sự tham gia của người dân vào quá trình ra quyết định còn hạn chế, dẫn đến những bất đồng và mâu thuẫn. Ngoài ra, những tác động tiêu cực từ biến đổi khí hậu và thiên tai cũng đe dọa đến sự tồn tại của di sản. Nghiên cứu sẽ phân tích những thách thức này từ góc độ cộng đồng, nhằm tìm ra những giải pháp phù hợp và bền vững để bảo vệ di sản Hội An.

2.1. Ảnh hưởng của du lịch đến cuộc sống cộng đồng

Đối với mỗi di sản, vai trò của cộng đồng trong việc quản lý là vô cùng quan trọng và với đặc thù Hội An - một di sản thế giới, di sản đa chiều kích (multidimensional), một di sản sống - bài toán về quản lý di sản này đa dạng, phong phú và phức tạp, cần cách tiếp cận đa chiều kích hơn so với những trường hợp di sản khác. Vì vậy, để có thể vừa phát triển đô thị mà vừa gìn giữ những nét đặc trưng, đảm bảo quyền lợi mong muốn của người dân, sự phát triển kinh tế của các nhóm đầu tư kinh doanh, hay các giá trị khoa học nhằm bảo tồn di sản của các nhà nghiên cứu, v.v. thực sự cần đến cách tiếp cận quản lý dưới góc độ cộng đồng và các bên liên quan khác.

2.2. Khó khăn trong việc bảo tồn kiến trúc cổ

Trên thực tế, Hội An là một trong những trường hợp di sản được bảo tồn và phát triển tốt. Trong những năm qua việc quản lý di sản nay đã có sự phối hợp về phía chính quyền - nhà quản lý đối với cộng đồng - địa phương, cũng như các đề án nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng. Chính vì những tính chất đặc trưng của di sản Hội An, cần có một nghiên cứu phân tích vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản.

2.3. Biến đổi khí hậu và nguy cơ đối với di sản

Bên cạnh đó, trong thời điểm năm 2020 - 2021, Hội An đã trải qua những tác động không lường trước từ dịch bệnh Covid-19 và các đợt lũ lụt ngập úng. Bản thân cộng đồng di sản Hội An đã hứng chịu nhiều ảnh hưởng về kinh tế, tâm lý, xã hội dẫn tới sự sụt giảm trong thu nhập và hiện tượng chuyển đổi ngành nghề. Những người từng làm việc trong ngành dịch vụ như khách sạn, thợ may cho khách nước ngoài, v.v. đã phải đổi nghề để duy trì cuộc sống.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Vai Trò Cộng Đồng Trường Hợp Hội An

Nghiên cứu này sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp để phân tích vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản ở Hội An. Các phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: phỏng vấn sâu người dân địa phương, cán bộ quản lý di sản, và các bên liên quan khác; khảo sát thực địa để đánh giá tình trạng bảo tồn di sản; phân tích tài liệu về chính sách di sản, quy hoạch đô thị, và các nghiên cứu liên quan. Dữ liệu thu thập được sẽ được phân tích định tính và định lượng để đánh giá mức độ tham gia của cộng đồng, những lợi ích và thách thức trong quá trình quản lý di sản. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp những bằng chứng thực tế để xây dựng các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao vai trò của cộng đồng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản Hội An.

3.1. Phỏng vấn sâu với cộng đồng địa phương

Vì vậy, cần có một nghiên cứu tìm hiểu những thách thức mà cộng đồng gặp phải khi di sản chịu ảnh hưởng từ dịch bệnh, thiên tai. Qua đó, mong muốn góp phần đề xuất để Hội An nhận được những chính sách di sản phù hợp hơn (có sự phối hợp từ chính quyền - nhà quản lý) và cộng đồng để Hội An có thể ứng phó một cách chủ động trong các tình huống bị động.

3.2. Phân tích chính sách quản lý di sản hiện hành

Một nghiên cứu chỉ ra vai trò cộng đồng, tính đa chiều kích trong mối quan hệ giữa các nhóm cộng đồng đối với việc quản lý, khai thác, phát huy, sử dụng giá trị di sản là cần thiết. Luận văn muốn tìm hiểu, xây dựng những nhận thức tổng quan về hiện trạng vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản ở Hội An, chỉ ra những tác động của mô hình quản lý này tới khu phố cổ, những lợi thế và thách thức, cũng như thông qua nghiên cứu, có thể thấy một cách hệ thống hơn về cách thức quản lý và đưa ra một số phương hướng và giải pháp nhằm thúc đẩy vai trò cộng đồng.

3.3. Khảo sát thực địa và đánh giá hiện trạng di sản

Tổng quan nghiên cứu vấn đề Hội An là một di sản thế giới, vì vậy, có rất nhiều nghiên cứu về đô thị này trên các phương diện khác nhau: khảo cổ học, lịch sử, văn hóa, du lịch, v.v., các nghiên cứu được thực hiện phổ biến từ giai đoạn Hội An làm hồ sơ đăng ký di sản thế giới cho đến ngày nay. Về vai trò cộng đồng, trong những năm gần đây đã có những chuyển đổi đáng kể trong quan niệm quản lý. Đối với một di sản văn hóa, các nghiên cứu không chỉ chú trọng tới các hình thức quản lý truyền thống, quản lý nhà nước mà dần chuyển hướng nhấn mạnh về vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản, thời gian gần đây dần có thêm nhiều nghiên cứu và hội thảo khoa học về vấn đề này.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Sự Tham Gia Của Cộng Đồng Hội An

Kết quả nghiên cứu cho thấy cộng đồng ở Hội An đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Người dân tích cực tham gia vào việc bảo vệ các công trình kiến trúc cổ, duy trì các lễ hội truyền thống, và truyền dạy các nghề thủ công mỹ nghệ. Tuy nhiên, mức độ tham gia của cộng đồng còn chưa đồng đều, và còn tồn tại những rào cản về thông tin, nguồn lực, và năng lực. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng sự tham gia của cộng đồng mang lại nhiều lợi ích, không chỉ giúp bảo tồn di sản mà còn nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa, tạo thêm cơ hội kinh tế, và tăng cường sự gắn kết cộng đồng. Đồng thời, nhấn mạnh cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa chính quyền, các tổ chức xã hội, và cộng đồng để tối ưu hóa vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản.

4.1. Mức độ tham gia của cộng đồng trong bảo tồn

Cuốn sách của UNESCO “IMPACT: Những Ảnh hưởng của Du lịch lên văn hóa và Môi trường ở châu Á và Thái Bình Dương: Quản lý Di sản và Du lịch Văn hóa trong Di sản Thế giới Đô thị cổ Hội An, Việt Nam” đề cập tới những giá trị vật thể và phi vật thể ở Hội An, vấn đề quản lý di sản, ảnh hưởng của du lịch ở Hội An và quản lý du lịch. Cuốn sách nói tới giá trị vật thể đô thị và các di sản được xây dựng; giá trị phi vật thể: mối quan hệ gia đình và làng xóm, niềm tin vả tôn giáo, nghi thức và lễ hội, trò chơi và giải trí, âm thực, nghệ thuật trình diễn. Cuốn sách đề cập một cách đa dạng, tổng hợp về các gia tri vật thể và phi vật thể ở Hội An.

4.2. Lợi ích và thách thức khi cộng đồng tham gia

Về giá tri vật thể, có thể kể tới cuốn ”Nhà gỗ Hội An Những giá trị và giải pháp bảo tồn ” xuất bản năm 2005 của tác giả Trần Ánh, cuốn sách đề cập tới những giá trị văn hóa của nhà gỗ Hội An và nêu ra tình hình, kết quả bảo tồn và đề xuất, định hướng, giải pháp bảo tồn Khu phố cổ Hội An. Ngoài ra, luận án “Di tích kiến trúc Hội An trong qua trình lịch sử ” của tác giả Tạ Thi Hoàng Vân, bảo vệ năm 2007 tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQGHN về các di tích kiến trúc tại Khu phố cổ Hội An: cung cấp cái nhìn toàn diện về loại hình kiến trúc đô thị khá điển hình trong lịch sử đô thị Việt Nam và bé sung hệ thống tư liệu về kiến trúc đô thị cổ Hội An theo các giai đoạn lịch sử nhằm nhìn lại đô thị này trong tiễn trình lịch sử để rút kinh nghiệm quản lý kiến trúc — quy hoạch trong chiến lược phát triển đô thị theo đặc trưng vùng, phát huy giá trị và ý thức bảo tồn di sản.

4.3. Sự gắn kết cộng đồng thông qua hoạt động di sản

Hay cuốn “Kiến trúc phố cổ Hội An Việt Nam” của Viện nghiên cứu Văn hóa Quốc tế Đại học Nữ Chiêu Hòa, đã tìm hiểu cụ thể về không gian, kết cấu, phân loại của các dạng kiến trúc, so sánh kiến trúc Hội An với những nơi có điểm tương đồng, tìm hiểu cuộc sống sinh hoạt của người dân trong các nhà cổ, cũng như tình trạng cải tạo và coi nới. Bên cạnh đó, công trình nghiên cứu cũng đưa ra những định hướng bảo tồn nhà ở Hội An. Ngoài ra, những công trình khảo sát của Trung tâm Quản lý bảo tồn di tích và UBND thành phố Hội An đã góp phan kiểm kê, phân loại những di tích — danh thắng ở Hội An, tuy đây không phải là những tài liệu nghiên cứu chuyên sâu nhưng đã góp phần giúp những nhà nghiên cứu, nhà quản lý có được cái nhìn toàn diện về hệ thống di sản vật thể ở Hội An.

V. Giải Pháp Thúc Đẩy Cộng Đồng Tham Gia Quản Lý Di Sản

Để thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong quản lý di sản ở Hội An, cần có những giải pháp đồng bộ và toàn diện. Cần tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức về giá trị di sản cho cộng đồng. Xây dựng các cơ chế tham gia hiệu quả để người dân có thể đóng góp ý kiến vào quá trình ra quyết định. Đảm bảo rằng những lợi ích từ du lịch và phát triển kinh tế được chia sẻ công bằng với cộng đồng. Hỗ trợ các hoạt động bảo tồn và phát huy di sản do cộng đồng khởi xướng. Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể và khả thi để tăng cường vai trò của cộng đồng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản Hội An, hướng tới phát triển bền vững.

5.1. Tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức di sản

Những thống kê, phân loại nay đã được thực hiện lần đầu năm 2000 trong “Danh mục di tích Hội An” và lần thứ hai năm 2015 trong “Di tích - danh thắng Hội An”. Về giá trị văn hóa phi vật thể có cuốn sách “Văn hóa phi vật thể ở Hội An” (2005) do tác giả Bùi Quang Thắng chủ biên. Công trình đề cập những di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu, đánh giá thực trạng bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể và đưa ra một số định hướng bảo tồn phát huy các di sản văn hóa.

5.2. Cơ chế tham gia hiệu quả cho người dân

Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu địa phương đã có một loạt các công trình nghiên cứu về ẩm thực, nghề thủ công, v.v. như công trình của các tác giả Nguyễn Đức Minh, Tran Văn An, v. Cuốn “Di sản văn hóa văn nghệ dân gian Hội An” của tác giả Trần Văn An, xuất ban năm 2005 đã nêu lên những nét về văn hóa phi vật thể của người dân Hội An như nếp ăn, ở, mặc, ứng xử, các tục lệ gia đình, cộng đồng, tín ngưỡng dân gian.

5.3. Chia sẻ lợi ích công bằng từ phát triển kinh tế

“Lễ lệ lễ hội Hội An” của nhóm tác giả (hiện nay) thuộc TTQLBTDSVHHA (2008) đã tái hiện, phan loại và nêu lên những nhận định về vai trò và chuyển biến của lễ hội trong xã hội ngày nay. Luận văn Văn hóa học “Văn hóa Phật giáo trong đời sống tinh than của cư dân thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam” của Nguyễn Văn Lanh đã nghiên cứu ảnh hưởng của văn hóa Phật giáo trong đời sông tinh thần của cư dân Hội An thông qua việc làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về đời sống tinh thần và văn hóa Phật giáo, khái quát quá trình du nhập Phật giáo vào dòng chảy văn hóa Hội An trong các lĩnh vực đời sống hiện nay, phân tích ảnh hưởng của văn hóa Phật giáo với đời sống tinh thần nhằm khuyến nghị các giải pháp phát huy ảnh hưởng tích cực của văn hóa Phật giáo góp phần xây dựng thành phố Hội An sinh thái - văn hóa - du lịch.

VI. Kết Luận Tương Lai Quản Lý Di Sản Hội An Bền Vững

Nghiên cứu này khẳng định vai trò không thể thiếu của cộng đồng trong quản lý di sản ở Hội An. Sự tham gia tích cực của người dân là chìa khóa để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, đảm bảo phát triển bền vững. Các giải pháp được đề xuất trong nghiên cứu hướng tới việc tăng cường sự tham gia của cộng đồng, tạo ra một mô hình quản lý di sản toàn diện và bền vững, nơi mà di sản được bảo vệ và phát huy vì lợi ích của cả cộng đồng và các thế hệ tương lai. Cần tiếp tục nghiên cứu và đánh giá hiệu quả của các giải pháp này để đảm bảo rằng Hội An tiếp tục là một Di sản Văn hóa Thế giới sống động và phát triển.

6.1. Mô hình quản lý di sản toàn diện và bền vững

Luận án “Quản lý Di sản Văn hóa và Phát triển Du lịch ở Đô thị cổ Hội An, Việt Nam ” của Nguyễn Thị Thu Hà bảo vệ năm 2016 tại Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam khám phá mối quan hệ năng động giữa quản lý di sản và phát triển du lịch ở Hội An làm cơ sở cho sự hợp tác thực sự giữa quản lý di sản văn hóa và phát triển du lịch Hội An, góp phần cho công tác quản lý, bảo tồn và phát trién một cách bền vững hệ thống di sản văn hóa ở Việt Nam.

6.2. Hướng tới tương lai của di sản Hội An

Luận án xoay quanh về quản lý đi sản và du lịch, chưa đề cập nhiều tới các vấn đề cộng đồng, và thời gian nghiên cứu chỉ dừng lại đến năm 2014. Cuốn sách IMPACT nhắc tới ở phần trên cũng nhắc tới các van dé quản ly di sản, bảo tồn các đi sản được xây dựng: phân vùng ở Hội An, phân loại các tòa nhà lịch sử, tu bỗ các công trình lịch sử được nhà nước sở hữu, các tài sản sở hữu tư nhân và đồng sở hữu, thích nghỉ tái sử dụng các di sản được xây dựng và bảo tồn đi sản phi vật thê.

6.3. Tiếp tục nghiên cứu và đánh giá hiệu quả

Ngoài ra, còn có luận án của Trịnh Ngọc Chung về “Quản lý di sản thế giới ở Việt Nam (Qua trường hợp Có đô Huế và Đô thị cổ Hội An) bảo vệ năm 2016 tại Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam. Luận án này đã nghiên cứu thực trạng, tính hiệu quả, mô hình quản lý về công tác quản lý di sản ở Việt Nam (trường hợp Cố đô Huế và Khu phố cổ Hội An); xác định mối quan hệ giữa công tác quản lý của Nhà nước với sự tham gia của cộng đồng; nghiên cứu kinh nghiệm của một số nước trên thế giới và khu vực; đề xuất giải pháp.

Tổng quan nghiên cứu

Hội An, một đô thị cổ có lịch sử lâu đời và được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới từ năm 1999, là một trong những di sản sống tiêu biểu tại Việt Nam. Với diện tích khoảng 60 km², Hội An không chỉ nổi bật với các giá trị văn hóa vật thể như kiến trúc truyền thống, di tích lịch sử mà còn sở hữu giá trị phi vật thể đặc sắc như lễ hội, phong tục tập quán và đời sống cộng đồng đa dạng. Từ năm 1999 đến 2021, Hội An đã trải qua nhiều biến động, đặc biệt là tác động của dịch bệnh Covid-19 và thiên tai như lũ lụt, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống kinh tế và xã hội của cộng đồng cư dân địa phương.

Nghiên cứu tập trung phân tích vai trò của cộng đồng trong quản lý và thực hành di sản đô thị cổ Hội An, nhằm nhận diện mức độ tham gia, mối quan hệ giữa các nhóm cộng đồng và nhà quản lý, đồng thời đề xuất các giải pháp thúc đẩy sự phối hợp hiệu quả giữa các bên liên quan. Phạm vi nghiên cứu bao gồm không gian Khu phố cổ Hội An và các vùng phụ cận, trong giai đoạn từ khi Hội An được công nhận là di sản thế giới đến năm 2021. Mục tiêu nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao hiệu quả quản lý di sản, bảo tồn giá trị cốt lõi của đô thị cổ đồng thời phát triển bền vững kinh tế - xã hội địa phương, đặc biệt trong bối cảnh biến động do dịch bệnh và thiên tai.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý di sản văn hóa, trong đó nhấn mạnh vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản. Khái niệm di sản văn hóa được hiểu theo Công ước Bảo vệ Di sản Văn hóa và Thiên nhiên Thế giới 1972 của UNESCO, bao gồm di tích, quần thể kiến trúc và thắng cảnh có giá trị nổi bật toàn cầu. Đồng thời, nghiên cứu áp dụng quan điểm về di sản sống (living heritage), nhấn mạnh tính phức hợp và sự biến đổi liên tục của di sản trong đời sống đương đại.

Mô hình thang đo mức độ tham gia của công dân của Sherry Arnstein (1969) được sử dụng để đánh giá mức độ tham gia của cộng đồng trong quản lý di sản. Thang đo gồm tám nấc từ thấp đến cao: thao túng, trị liệu, thông báo, tham vấn, xoa dịu, quan hệ đối tác, được ủy quyền và công dân kiểm soát. Mô hình này giúp phân tích vai trò và quyền lực của cộng đồng trong các hoạt động quản lý, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao sự tham gia hiệu quả.

Ngoài ra, nghiên cứu còn tham khảo lý thuyết các bên liên quan (stakeholder theory) của R. Edward Freeman, tập trung vào mối quan hệ giữa nhà nước, cộng đồng cư dân, doanh nghiệp và các tổ chức khác trong quản lý di sản. Khái niệm cộng đồng được hiểu là nhóm người có cùng lợi ích, mối quan tâm hoặc sinh sống trong cùng một địa bàn, bao gồm cộng đồng địa phương, cộng đồng di sản và các nhóm liên quan khác.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng.

• Nguồn dữ liệu: Bao gồm tài liệu văn bản (luật pháp, nghị định, các công ước quốc tế, báo cáo ngành, luận văn, bài báo khoa học), số liệu thống kê về kinh tế, dân số, du lịch của Hội An từ năm 1999 đến 2021, cùng với dữ liệu thu thập thực địa tại Hội An trong năm 2021 và các năm trước đó.

• Phương pháp thu thập: Khảo cứu văn bản, quan sát tham dự các hoạt động cộng đồng, phỏng vấn sâu 33 người thuộc các nhóm quản lý nhà nước, người dân địa phương, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu. Các cuộc phỏng vấn nhằm đánh giá mức độ tham gia, thuận lợi, khó khăn và đề xuất của các nhóm cộng đồng trong quản lý di sản.

• Phương pháp phân tích: Xử lý số liệu thống kê để đánh giá tác động của dịch bệnh và thiên tai đến kinh tế và xã hội; phân tích nội dung phỏng vấn để xác định mức độ tham gia của cộng đồng theo thang đo Arnstein; so sánh liên văn hóa với trường hợp di sản thế giới khác như Thánh địa Mỹ Sơn để rút ra bài học quản lý.

• Timeline nghiên cứu: Tập trung vào giai đoạn từ 1999 (khi Hội An được công nhận là di sản thế giới) đến năm 2021, đặc biệt chú trọng các biến động trong giai đoạn 2020-2021 do dịch Covid-19 và thiên tai.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mức độ tham gia của cộng đồng trong quản lý di sản còn hạn chế: Qua phân tích phỏng vấn và quan sát, phần lớn cộng đồng cư dân sở tại tham gia ở mức độ hình thức như được thông báo (thang 3) hoặc tham vấn (thang 4) theo Arnstein. Chỉ một số nhóm nhỏ có vai trò quan hệ đối tác (thang 6), trong khi quyền lực thực sự trong quản lý vẫn tập trung chủ yếu ở các cơ quan nhà nước.

2. Ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19 và thiên tai: Năm 2020, Hội An chịu thiệt hại do lũ lụt với 64 nhà bị sập, 208 nhà hư hại, diện tích hoa màu bị thiệt hại khoảng 66,7 ha, tổng thiệt hại lên đến hàng chục tỷ đồng. Dịch Covid-19 làm lượng khách du lịch giảm mạnh, ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của cộng đồng, đặc biệt nhóm làm dịch vụ du lịch. Khoảng 30% người dân phải chuyển đổi ngành nghề để duy trì cuộc sống.

3. Mối quan hệ phức tạp giữa các nhóm cộng đồng và nhà quản lý: Có sự chồng chéo và xung đột lợi ích giữa các nhóm cộng đồng sở tại, doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Một số nhóm cộng đồng chưa được tham gia đầy đủ vào các quyết định quan trọng, dẫn đến khó khăn trong việc đồng thuận và thực thi các chính sách bảo tồn.

4. Vai trò cộng đồng trong bảo tồn giá trị phi vật thể còn yếu: Các giá trị phi vật thể như lễ hội, phong tục, nghề truyền thống đang dần mai một do thiếu sự hỗ trợ và tham gia chủ động của cộng đồng. Việc phát triển du lịch chưa thực sự gắn kết chặt chẽ với bảo tồn văn hóa phi vật thể.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của mức độ tham gia hạn chế xuất phát từ cơ chế quản lý truyền thống tập trung quyền lực vào nhà nước, thiếu cơ chế phân quyền và trao quyền cho cộng đồng. So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, mô hình quản lý đa phương, đa bên với sự tham gia chủ động của cộng đồng được đánh giá cao về hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ mức độ tham gia của cộng đồng theo thang Arnstein, bảng thống kê thiệt hại do thiên tai và dịch bệnh, cũng như sơ đồ mối quan hệ giữa các nhóm cộng đồng và nhà quản lý. Kết quả cho thấy cần có sự chuyển đổi mô hình quản lý từ đơn tuyến sang đa tuyến, tăng cường trao quyền và hỗ trợ cộng đồng để bảo tồn di sản hiệu quả hơn.

Việc bảo tồn giá trị phi vật thể đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên, trong đó cộng đồng đóng vai trò trung tâm. Các chính sách cần linh hoạt, phù hợp với đặc thù địa phương và tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia thực chất vào các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường trao quyền và nâng cao năng lực cho cộng đồng: Xây dựng các chương trình đào tạo, tập huấn về quản lý di sản cho cộng đồng cư dân sở tại, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng tham gia quản lý. Mục tiêu tăng tỷ lệ cộng đồng tham gia ở mức quan hệ đối tác trở lên trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An phối hợp với các tổ chức phi chính phủ.

2. Xây dựng cơ chế phối hợp đa bên hiệu quả: Thiết lập các diễn đàn đối thoại thường xuyên giữa nhà quản lý, cộng đồng, doanh nghiệp và các bên liên quan để giải quyết xung đột lợi ích, đồng thời xây dựng quy chế phối hợp rõ ràng. Mục tiêu hoàn thiện cơ chế trong 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND thành phố Hội An và các phòng ban liên quan.

3. Phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn văn hóa phi vật thể: Khuyến khích các hoạt động du lịch cộng đồng, bảo tồn nghề truyền thống và lễ hội địa phương, đồng thời kiểm soát chặt chẽ các hoạt động thương mại để tránh làm mai một giá trị văn hóa. Mục tiêu tăng 20% số dự án du lịch cộng đồng trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Nam phối hợp với cộng đồng.

4. Ứng dụng công nghệ trong quản lý di sản: Xây dựng hệ thống quản lý dữ liệu di sản số hóa, giám sát hiện trạng di tích và hỗ trợ truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng. Mục tiêu triển khai hệ thống trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An phối hợp với các đơn vị công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý di sản và chính quyền địa phương: Nhận diện rõ vai trò cộng đồng trong quản lý di sản, từ đó xây dựng chính sách phù hợp, nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững đô thị cổ Hội An.

2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý văn hóa, di sản: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về mô hình quản lý đa phương, vai trò cộng đồng, cũng như các phương pháp đánh giá mức độ tham gia.

3. Cộng đồng cư dân địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Hiểu rõ quyền lợi, trách nhiệm và cơ hội tham gia vào quản lý di sản, từ đó chủ động đóng góp vào bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

4. Doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực du lịch và văn hóa: Nắm bắt các xu hướng phát triển bền vững, phối hợp với cộng đồng và nhà quản lý để phát triển sản phẩm du lịch gắn với bảo tồn văn hóa truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

1. Vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản Hội An là gì?
   Cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản thông qua tham gia vào các hoạt động quản lý, bảo tồn và phát triển du lịch. Tuy nhiên, hiện nay mức độ tham gia của cộng đồng chủ yếu ở mức hình thức, cần được nâng cao để đạt hiệu quả bền vững.

2. Mức độ tham gia của cộng đồng được đánh giá như thế nào?
   Nghiên cứu sử dụng thang đo của Sherry Arnstein với tám nấc từ thao túng đến công dân kiểm soát. Hội An hiện chủ yếu ở mức thông báo và tham vấn, một số nhóm đạt quan hệ đối tác, nhưng quyền lực thực sự vẫn tập trung ở nhà nước.

3. Dịch Covid-19 và thiên tai ảnh hưởng ra sao đến cộng đồng di sản?
   Dịch bệnh và lũ lụt làm giảm mạnh lượng khách du lịch, ảnh hưởng thu nhập của người dân, đặc biệt nhóm làm dịch vụ. Khoảng 30% người dân phải chuyển đổi ngành nghề, gây áp lực lên đời sống kinh tế và xã hội.

4. Các giải pháp nào được đề xuất để nâng cao vai trò cộng đồng?
   Bao gồm tăng cường đào tạo, xây dựng cơ chế phối hợp đa bên, phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn văn hóa phi vật thể và ứng dụng công nghệ trong quản lý di sản.

5. Ai nên tham khảo nghiên cứu này?
   Nhà quản lý di sản, nhà nghiên cứu, cộng đồng địa phương và doanh nghiệp du lịch đều có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển di sản Hội An.

Kết luận

• Hội An là một di sản sống, phức hợp với giá trị vật thể và phi vật thể đa dạng, đòi hỏi mô hình quản lý đa phương, trong đó cộng đồng đóng vai trò trung tâm.
• Mức độ tham gia của cộng đồng trong quản lý di sản hiện còn hạn chế, chủ yếu ở mức hình thức, cần được nâng cao để phát huy hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.
• Dịch Covid-19 và thiên tai đã gây thiệt hại nghiêm trọng đến kinh tế và xã hội của cộng đồng cư dân, đặt ra thách thức lớn cho công tác quản lý di sản.
• Các giải pháp đề xuất tập trung vào trao quyền, nâng cao năng lực cộng đồng, xây dựng cơ chế phối hợp đa bên, phát triển du lịch bền vững và ứng dụng công nghệ quản lý.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các bên liên quan phối hợp hiệu quả, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản đô thị cổ Hội An trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý và cộng đồng cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát để điều chỉnh chính sách phù hợp với thực tiễn phát triển và bảo tồn di sản.