Nghiên Cứu Vai Trò Cộng Đồng Trong Quản Lý Di Sản Đô Thị Cổ Hội An

Hội An là một đô thị cổ có bề dày lịch sử lâu đời. Nơi này không đóng băng quá khứ mà như một dòng chảy liên tiếp tới thời hiện đại - một di sản sống. Hội An vẫn đang phát triển và chuyển mình, hiện nay vẫn có người dân đang sinh sống. Hội An không đơn thuần đứng im, bất động trước thời gian. Hội An được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa thế giới vào năm 1999. Đây là cơ hội mở ra cho Hội An trong nhiều lĩnh vực, nhưng cũng đặt ra các thách thức trong việc bảo tồn, quản lý và phát triển.

Hội An trở thành một thành phố du lịch, điểm đến có giá trị văn hóa - lịch sử - thiên nhiên đối với du khách trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, Hội An phải đối diện với bài toán phát triển kinh tế, du lịch. Cần làm sao vẫn giữ được bản sắc, “hồn cốt” Hội An - tinh thần của một DSVHTG, một đô thị cổ có sự giao lưu tiếp biến giữa các nền văn hóa. Quản lý di sản dưới góc độ cộng đồng là cách tiếp cận lý thuyết tương đối mới.

Hình thức quản lý truyền thống, từ trên xuống dưới, theo công thức hành chính cũ sẽ không hiệu quả khi áp dụng đối với nhiều trường hợp trong gian đoạn hiện nay trong một xã hội đa chiều. Sự tác động tới di sản hiện nay không chỉ có giới quản lý nhà nước, mà còn có nhóm cộng đồng cư dân sở tại và các bên liên quan. Cần có một nghiên cứu tìm hiểu vai trò của cộng đồng cư dân sở tại và mối quan hệ giữa các bên trong quản lý di sản nhằm góp phần tháo gỡ khó khăn và tìm ra cách thức giúp ích cho di sản và các nhóm cộng đồng.

Đối với mỗi di sản, vai trò của cộng đồng trong việc quản lý là vô cùng quan trọng và với đặc thù Hội An - một di sản thế giới, di sản đa chiều kích (multidimensional), một di sản sống - bài toán về quản lý di sản này đa dạng, phong phú và phức tạp, cần cách tiếp cận đa chiều kích hơn so với những trường hợp di sản khác. Vì vậy, để có thể vừa phát triển đô thị mà vừa gìn giữ những nét đặc trưng, đảm bảo quyền lợi mong muốn của người dân, sự phát triển kinh tế của các nhóm đầu tư kinh doanh, hay các giá trị khoa học nhằm bảo tồn di sản của các nhà nghiên cứu, v.v. thực sự cần đến cách tiếp cận quản lý dưới góc độ cộng đồng và các bên liên quan khác.

Trên thực tế, Hội An là một trong những trường hợp di sản được bảo tồn và phát triển tốt. Trong những năm qua việc quản lý di sản nay đã có sự phối hợp về phía chính quyền - nhà quản lý đối với cộng đồng - địa phương, cũng như các đề án nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng. Chính vì những tính chất đặc trưng của di sản Hội An, cần có một nghiên cứu phân tích vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản.

Bên cạnh đó, trong thời điểm năm 2020 - 2021, Hội An đã trải qua những tác động không lường trước từ dịch bệnh Covid-19 và các đợt lũ lụt ngập úng. Bản thân cộng đồng di sản Hội An đã hứng chịu nhiều ảnh hưởng về kinh tế, tâm lý, xã hội dẫn tới sự sụt giảm trong thu nhập và hiện tượng chuyển đổi ngành nghề. Những người từng làm việc trong ngành dịch vụ như khách sạn, thợ may cho khách nước ngoài, v.v. đã phải đổi nghề để duy trì cuộc sống.

Vì vậy, cần có một nghiên cứu tìm hiểu những thách thức mà cộng đồng gặp phải khi di sản chịu ảnh hưởng từ dịch bệnh, thiên tai. Qua đó, mong muốn góp phần đề xuất để Hội An nhận được những chính sách di sản phù hợp hơn (có sự phối hợp từ chính quyền - nhà quản lý) và cộng đồng để Hội An có thể ứng phó một cách chủ động trong các tình huống bị động.

Một nghiên cứu chỉ ra vai trò cộng đồng, tính đa chiều kích trong mối quan hệ giữa các nhóm cộng đồng đối với việc quản lý, khai thác, phát huy, sử dụng giá trị di sản là cần thiết. Luận văn muốn tìm hiểu, xây dựng những nhận thức tổng quan về hiện trạng vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản ở Hội An, chỉ ra những tác động của mô hình quản lý này tới khu phố cổ, những lợi thế và thách thức, cũng như thông qua nghiên cứu, có thể thấy một cách hệ thống hơn về cách thức quản lý và đưa ra một số phương hướng và giải pháp nhằm thúc đẩy vai trò cộng đồng.

Tổng quan nghiên cứu vấn đề Hội An là một di sản thế giới, vì vậy, có rất nhiều nghiên cứu về đô thị này trên các phương diện khác nhau: khảo cổ học, lịch sử, văn hóa, du lịch, v.v., các nghiên cứu được thực hiện phổ biến từ giai đoạn Hội An làm hồ sơ đăng ký di sản thế giới cho đến ngày nay. Về vai trò cộng đồng, trong những năm gần đây đã có những chuyển đổi đáng kể trong quan niệm quản lý. Đối với một di sản văn hóa, các nghiên cứu không chỉ chú trọng tới các hình thức quản lý truyền thống, quản lý nhà nước mà dần chuyển hướng nhấn mạnh về vai trò của cộng đồng trong quản lý di sản, thời gian gần đây dần có thêm nhiều nghiên cứu và hội thảo khoa học về vấn đề này.

Cuốn sách của UNESCO “IMPACT: Những Ảnh hưởng của Du lịch lên văn hóa và Môi trường ở châu Á và Thái Bình Dương: Quản lý Di sản và Du lịch Văn hóa trong Di sản Thế giới Đô thị cổ Hội An, Việt Nam” đề cập tới những giá trị vật thể và phi vật thể ở Hội An, vấn đề quản lý di sản, ảnh hưởng của du lịch ở Hội An và quản lý du lịch. Cuốn sách nói tới giá trị vật thể đô thị và các di sản được xây dựng; giá trị phi vật thể: mối quan hệ gia đình và làng xóm, niềm tin vả tôn giáo, nghi thức và lễ hội, trò chơi và giải trí, âm thực, nghệ thuật trình diễn. Cuốn sách đề cập một cách đa dạng, tổng hợp về các gia tri vật thể và phi vật thể ở Hội An.

Về giá tri vật thể, có thể kể tới cuốn ”Nhà gỗ Hội An Những giá trị và giải pháp bảo tồn ” xuất bản năm 2005 của tác giả Trần Ánh, cuốn sách đề cập tới những giá trị văn hóa của nhà gỗ Hội An và nêu ra tình hình, kết quả bảo tồn và đề xuất, định hướng, giải pháp bảo tồn Khu phố cổ Hội An. Ngoài ra, luận án “Di tích kiến trúc Hội An trong qua trình lịch sử ” của tác giả Tạ Thi Hoàng Vân, bảo vệ năm 2007 tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQGHN về các di tích kiến trúc tại Khu phố cổ Hội An: cung cấp cái nhìn toàn diện về loại hình kiến trúc đô thị khá điển hình trong lịch sử đô thị Việt Nam và bé sung hệ thống tư liệu về kiến trúc đô thị cổ Hội An theo các giai đoạn lịch sử nhằm nhìn lại đô thị này trong tiễn trình lịch sử để rút kinh nghiệm quản lý kiến trúc — quy hoạch trong chiến lược phát triển đô thị theo đặc trưng vùng, phát huy giá trị và ý thức bảo tồn di sản.

Hay cuốn “Kiến trúc phố cổ Hội An Việt Nam” của Viện nghiên cứu Văn hóa Quốc tế Đại học Nữ Chiêu Hòa, đã tìm hiểu cụ thể về không gian, kết cấu, phân loại của các dạng kiến trúc, so sánh kiến trúc Hội An với những nơi có điểm tương đồng, tìm hiểu cuộc sống sinh hoạt của người dân trong các nhà cổ, cũng như tình trạng cải tạo và coi nới. Bên cạnh đó, công trình nghiên cứu cũng đưa ra những định hướng bảo tồn nhà ở Hội An. Ngoài ra, những công trình khảo sát của Trung tâm Quản lý bảo tồn di tích và UBND thành phố Hội An đã góp phan kiểm kê, phân loại những di tích — danh thắng ở Hội An, tuy đây không phải là những tài liệu nghiên cứu chuyên sâu nhưng đã góp phần giúp những nhà nghiên cứu, nhà quản lý có được cái nhìn toàn diện về hệ thống di sản vật thể ở Hội An.

Những thống kê, phân loại nay đã được thực hiện lần đầu năm 2000 trong “Danh mục di tích Hội An” và lần thứ hai năm 2015 trong “Di tích - danh thắng Hội An”. Về giá trị văn hóa phi vật thể có cuốn sách “Văn hóa phi vật thể ở Hội An” (2005) do tác giả Bùi Quang Thắng chủ biên. Công trình đề cập những di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu, đánh giá thực trạng bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể và đưa ra một số định hướng bảo tồn phát huy các di sản văn hóa.

Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu địa phương đã có một loạt các công trình nghiên cứu về ẩm thực, nghề thủ công, v.v. như công trình của các tác giả Nguyễn Đức Minh, Tran Văn An, v. Cuốn “Di sản văn hóa văn nghệ dân gian Hội An” của tác giả Trần Văn An, xuất ban năm 2005 đã nêu lên những nét về văn hóa phi vật thể của người dân Hội An như nếp ăn, ở, mặc, ứng xử, các tục lệ gia đình, cộng đồng, tín ngưỡng dân gian.

“Lễ lệ lễ hội Hội An” của nhóm tác giả (hiện nay) thuộc TTQLBTDSVHHA (2008) đã tái hiện, phan loại và nêu lên những nhận định về vai trò và chuyển biến của lễ hội trong xã hội ngày nay. Luận văn Văn hóa học “Văn hóa Phật giáo trong đời sống tinh than của cư dân thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam” của Nguyễn Văn Lanh đã nghiên cứu ảnh hưởng của văn hóa Phật giáo trong đời sông tinh thần của cư dân Hội An thông qua việc làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về đời sống tinh thần và văn hóa Phật giáo, khái quát quá trình du nhập Phật giáo vào dòng chảy văn hóa Hội An trong các lĩnh vực đời sống hiện nay, phân tích ảnh hưởng của văn hóa Phật giáo với đời sống tinh thần nhằm khuyến nghị các giải pháp phát huy ảnh hưởng tích cực của văn hóa Phật giáo góp phần xây dựng thành phố Hội An sinh thái - văn hóa - du lịch.

Luận án “Quản lý Di sản Văn hóa và Phát triển Du lịch ở Đô thị cổ Hội An, Việt Nam ” của Nguyễn Thị Thu Hà bảo vệ năm 2016 tại Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam khám phá mối quan hệ năng động giữa quản lý di sản và phát triển du lịch ở Hội An làm cơ sở cho sự hợp tác thực sự giữa quản lý di sản văn hóa và phát triển du lịch Hội An, góp phần cho công tác quản lý, bảo tồn và phát trién một cách bền vững hệ thống di sản văn hóa ở Việt Nam.

Luận án xoay quanh về quản lý đi sản và du lịch, chưa đề cập nhiều tới các vấn đề cộng đồng, và thời gian nghiên cứu chỉ dừng lại đến năm 2014. Cuốn sách IMPACT nhắc tới ở phần trên cũng nhắc tới các van dé quản ly di sản, bảo tồn các đi sản được xây dựng: phân vùng ở Hội An, phân loại các tòa nhà lịch sử, tu bỗ các công trình lịch sử được nhà nước sở hữu, các tài sản sở hữu tư nhân và đồng sở hữu, thích nghỉ tái sử dụng các di sản được xây dựng và bảo tồn đi sản phi vật thê.

Ngoài ra, còn có luận án của Trịnh Ngọc Chung về “Quản lý di sản thế giới ở Việt Nam (Qua trường hợp Có đô Huế và Đô thị cổ Hội An) bảo vệ năm 2016 tại Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam. Luận án này đã nghiên cứu thực trạng, tính hiệu quả, mô hình quản lý về công tác quản lý di sản ở Việt Nam (trường hợp Cố đô Huế và Khu phố cổ Hội An); xác định mối quan hệ giữa công tác quản lý của Nhà nước với sự tham gia của cộng đồng; nghiên cứu kinh nghiệm của một số nước trên thế giới và khu vực; đề xuất giải pháp.