Nghiên Cứu Tình Trạng và Phân Bố Các Loài Bò Sát (Reptilia) Tại Khu Bảo Tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng

• Tác giả: Nguyễn Văn Tuấn
• Người hướng dẫn: PGS. Đồng Thanh Hải
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản Lý Tài Nguyên Rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Tình Trạng Và Phân Bố Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Đặc điểm của Bò sát
• 1.2. Các nghiên cứu thành phần loài bò sát ở Việt Nam
• 1.3. Các nghiên cứu thành phần loài bò sát ở vùng Đông Bắc
• 1.4. Các nghiên cứu thành phần loài bò sát ở Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Công tác chuẩn bị
• 2.4.2. Điều tra sơ bộ
• 2.4.3. Phương pháp phỏng vấn
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Về Nghiên Cứu Tình Trạng Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn Đồng Sơn Kỳ Thượng

Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng là một trong những khu vực có đa dạng sinh học cao tại tỉnh Quảng Ninh. Nghiên cứu tình trạng và phân bố các loài bò sát tại đây không chỉ giúp hiểu rõ hơn về hệ sinh thái mà còn góp phần bảo tồn các loài động vật quý hiếm. Bò sát đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì cân bằng sinh thái và là một phần không thể thiếu trong chuỗi thức ăn tự nhiên.

1.1. Đặc Điểm Sinh Thái Của Khu Bảo Tồn Đồng Sơn Kỳ Thượng

Khu bảo tồn có diện tích lớn với nhiều loại hình sinh cảnh khác nhau, từ rừng kín thường xanh đến các khu vực ẩm ướt. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nhiều loài bò sát, đặc biệt là những loài có giá trị bảo tồn cao.

1.2. Vai Trò Của Bò Sát Trong Hệ Sinh Thái

Bò sát không chỉ là những động vật ăn thịt mà còn giúp kiểm soát số lượng côn trùng và các loài gặm nhấm. Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng sinh thái và bảo vệ các loại cây trồng trong nông nghiệp.

II. Vấn Đề và Thách Thức Đối Với Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn

Mặc dù khu bảo tồn có nhiều tiềm năng, nhưng tình trạng bò sát tại đây đang gặp nhiều thách thức. Các yếu tố như săn bắt trái phép, khai thác rừng và ô nhiễm môi trường đang đe dọa sự tồn tại của nhiều loài bò sát. Việc nhận diện và đánh giá các mối đe dọa này là rất cần thiết để có những biện pháp bảo tồn hiệu quả.

2.1. Các Mối Đe Dọa Chính Đến Bò Sát

Săn bắt trái phép và khai thác rừng là hai trong số những mối đe dọa lớn nhất đối với bò sát. Nhiều loài đang bị đe dọa nghiêm trọng do mất môi trường sống và áp lực từ con người.

2.2. Tác Động Của Ô Nhiễm Môi Trường

Ô nhiễm nước và đất do hoạt động nông nghiệp và công nghiệp đã ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và sự phát triển của bò sát. Điều này cần được giám sát và quản lý chặt chẽ để bảo vệ các loài này.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Tình Trạng Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn

Để đánh giá tình trạng và phân bố bò sát, nhiều phương pháp nghiên cứu đã được áp dụng. Các phương pháp này bao gồm điều tra hiện trường, phỏng vấn và thu thập dữ liệu từ các nguồn tài liệu có sẵn. Việc áp dụng các phương pháp khoa học sẽ giúp có cái nhìn tổng quan và chính xác hơn về tình trạng bò sát tại khu bảo tồn.

3.1. Điều Tra Hiện Trường

Điều tra hiện trường giúp thu thập thông tin về sự phân bố và số lượng bò sát. Các nhà nghiên cứu sẽ tiến hành khảo sát tại các khu vực khác nhau trong khu bảo tồn để ghi nhận các loài bò sát hiện có.

3.2. Phỏng Vấn và Thu Thập Dữ Liệu

Phỏng vấn các cán bộ quản lý và người dân địa phương là một phương pháp quan trọng để thu thập thông tin về tình trạng bò sát. Dữ liệu từ các nguồn tài liệu cũng được xem xét để bổ sung cho nghiên cứu.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Tình Trạng Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn

Kết quả nghiên cứu cho thấy khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng có sự đa dạng cao về các loài bò sát. Tuy nhiên, một số loài đang ở tình trạng nguy cấp và cần được bảo tồn. Việc ghi nhận và phân loại các loài bò sát là rất quan trọng để có những biện pháp bảo vệ phù hợp.

4.1. Thành Phần Loài Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn

Nghiên cứu đã ghi nhận được nhiều loài bò sát khác nhau, trong đó có nhiều loài quý hiếm. Việc phân loại và đánh giá tình trạng của các loài này là cần thiết để có kế hoạch bảo tồn hiệu quả.

4.2. Đánh Giá Tình Trạng Bảo Tồn

Một số loài bò sát đang ở mức nguy cấp và cần có các biện pháp bảo vệ khẩn cấp. Việc đánh giá tình trạng bảo tồn sẽ giúp xác định các ưu tiên trong công tác bảo tồn.

V. Đề Xuất Giải Pháp Bảo Tồn Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn

Để bảo tồn các loài bò sát tại khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng, cần có các giải pháp cụ thể và hiệu quả. Các biện pháp này bao gồm tăng cường công tác quản lý, giáo dục cộng đồng và nghiên cứu khoa học. Việc phối hợp giữa các cơ quan chức năng và cộng đồng địa phương là rất quan trọng.

5.1. Tăng Cường Quản Lý và Bảo Vệ Môi Trường

Cần có các biện pháp quản lý chặt chẽ hơn để bảo vệ môi trường sống của bò sát. Việc kiểm soát săn bắt và khai thác tài nguyên là rất cần thiết.

5.2. Giáo Dục và Nâng Cao Nhận Thức Cộng Đồng

Giáo dục cộng đồng về tầm quan trọng của bò sát và các biện pháp bảo tồn sẽ giúp nâng cao nhận thức và sự tham gia của người dân trong công tác bảo tồn.

VI. Kết Luận và Tương Lai Của Nghiên Cứu Bò Sát Tại Khu Bảo Tồn

Nghiên cứu tình trạng và phân bố bò sát tại khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng là một bước quan trọng trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học. Tương lai của các loài bò sát tại đây phụ thuộc vào các biện pháp bảo tồn hiệu quả và sự hợp tác giữa các bên liên quan. Cần tiếp tục nghiên cứu và theo dõi tình trạng của các loài bò sát để có những điều chỉnh kịp thời.

6.1. Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu Liên Tục

Nghiên cứu liên tục sẽ giúp cập nhật thông tin về tình trạng bò sát và các mối đe dọa mới. Điều này là cần thiết để có những biện pháp bảo tồn kịp thời.

6.2. Hướng Đi Tương Lai Trong Bảo Tồn Bò Sát

Cần có các chiến lược dài hạn để bảo tồn bò sát, bao gồm việc phát triển các khu bảo tồn mới và tăng cường hợp tác quốc tế trong nghiên cứu và bảo tồn.

Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng, huyện Hoành Bồ, tỉnh Quảng Ninh, là một trong những khu vực có đa dạng sinh học cao, đặc biệt về các loài bò sát (Reptilia). Với diện tích tự nhiên khoảng 16.270 ha, khu bảo tồn này nằm trong vùng sinh thái rừng kín thường xanh núi thấp, có nhiều loài động vật và thực vật quý hiếm. Theo khảo sát năm 2007, khu vực này đã ghi nhận 43 loài bò sát và ếch nhái, cho thấy tiềm năng đa dạng sinh học phong phú. Tuy nhiên, các nghiên cứu trước đây chưa thực sự chuyên sâu về phân loại và phân bố các loài bò sát, đồng thời chưa đánh giá đầy đủ các nhân tố đe dọa đến nhóm động vật này.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá tình trạng và phân bố các loài bò sát tại Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng, xác định các nhân tố đe dọa và đề xuất các giải pháp bảo tồn hiệu quả. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi 5 xã thuộc huyện Hoành Bồ, với thời gian khảo sát kéo dài nhiều đợt trong năm, bao gồm cả điều tra ban ngày và ban đêm để đảm bảo thu thập đầy đủ thành phần loài. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ thành phần loài bò sát trong khu bảo tồn mà còn hỗ trợ công tác quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn đa dạng sinh học tại địa phương.

Việc nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh nhiều loài bò sát đang bị đe dọa do khai thác quá mức và tác động của con người. Qua đó, giúp nâng cao nhận thức cộng đồng và các cơ quan quản lý về vai trò của bò sát trong hệ sinh thái, đồng thời góp phần bảo vệ các loài quý hiếm, duy trì cân bằng sinh thái và phát triển bền vững tài nguyên rừng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sinh thái học về đa dạng sinh học và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

1. Lý thuyết đa dạng sinh học: Nhấn mạnh vai trò của các loài bò sát trong mạng lưới thức ăn và cân bằng sinh thái, đồng thời phân tích mối quan hệ giữa loài và sinh cảnh sống. Khái niệm chính bao gồm: thành phần loài, phân bố sinh thái, và các yếu tố ảnh hưởng đến sự tồn tại của loài.

2. Mô hình đánh giá mối đe dọa và giá trị bảo tồn: Áp dụng phương pháp đánh giá mối đe dọa theo Margoluis và Salafsky (2001), dựa trên ba tiêu chí: diện tích ảnh hưởng, cường độ tác động và tính cấp thiết của mối đe dọa. Đồng thời, sử dụng các tiêu chuẩn bảo tồn quốc tế như Sách Đỏ IUCN, Sách Đỏ Việt Nam, Nghị định 32/2006/NĐ-CP, Nghị định 160/2013/NĐ-CP và Công ước CITES để xác định giá trị bảo tồn của các loài bò sát.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: bò sát (Reptilia), sinh cảnh (habitat), đai cao (altitudinal zone), mối đe dọa (threat factors), và bảo tồn đa dạng sinh học (biodiversity conservation).

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu điều tra thực địa, phỏng vấn cán bộ kiểm lâm và người dân địa phương, cùng các tài liệu khoa học và báo cáo trước đây về khu bảo tồn. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 4 tuyến điều tra dài từ 1.000 đến 2.000 mét, trải qua 4 dạng sinh cảnh chính: rừng thường xanh phục hồi, rừng thường xanh nghèo, rừng hỗn giao núi đất và rừng hỗn giao tre nứa.

Phương pháp chọn mẫu là phương pháp điều tra theo tuyến kết hợp quan sát trực tiếp và thu mẫu vật bằng tay, gậy bắt rắn, máy định vị GPS để xác định tọa độ điểm thu mẫu. Thời gian khảo sát được thực hiện nhiều lần trong ngày và đêm nhằm bao quát hoạt động của các loài bò sát có tập tính hoạt động khác nhau.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả để xác định thành phần loài, tần suất xuất hiện và phân bố theo sinh cảnh, đai cao. Đánh giá mối đe dọa được thực hiện bằng cách cho điểm theo tiêu chí diện tích ảnh hưởng, cường độ và tính cấp thiết. Kết quả được trình bày qua bảng phân bố loài, biểu đồ tần suất và bản đồ phân bố sinh cảnh.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2018, bao gồm giai đoạn chuẩn bị tài liệu, điều tra sơ bộ, khảo sát thực địa, xử lý mẫu vật, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp bảo tồn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài bò sát: Tổng cộng ghi nhận 36 loài bò sát thuộc 2 bộ, 11 họ tại Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng. Trong đó, họ Squamata chiếm đa số với 31 loài, còn lại là 5 loài thuộc bộ Testudinata (rùa). Ba loài mới được bổ sung vào danh mục loài của khu bảo tồn gồm Ba ba gai (Palea steindachneri), Rắn bồng chì (Hypsirhina plumbea) và Rắn lệch đầu kinh tuyến (Dinodon meridionale).

2. Phân bố theo sinh cảnh: Các loài bò sát tập trung chủ yếu ở sinh cảnh rừng thường xanh phục hồi và rừng hỗn giao tre nứa, với 15 loài được ghi nhận tại sinh cảnh rừng hỗn giao tre nứa (SC4). Sinh cảnh rừng thường xanh nghèo và rừng trồng cũng có sự hiện diện của 9 loài, cho thấy sự đa dạng sinh học phân bố khá rộng trong các dạng sinh cảnh khác nhau.

3. Phân bố theo đai cao: Đa số loài bò sát phân bố ở độ cao dưới 800 m, với 20 loài xuất hiện ở đai thấp dưới 600 m và 11 loài ở đai 600-800 m. Một số loài như kỳ đà hoa (Varanus salvator) và trăn đất (Python molurus) có phạm vi phân bố rộng, xuất hiện ở nhiều đai cao khác nhau.

4. Nhân tố đe dọa: Các mối đe dọa chính gồm săn bắt động vật hoang dã, khai thác gỗ trái phép, đốt nương làm rẫy, sử dụng phân bón và thuốc trừ sâu trong nông nghiệp. Đặc biệt, hoạt động khai thác lâm sản ngoài gỗ quá mức và săn bắt đã làm giảm đáng kể số lượng cá thể bò sát, ảnh hưởng trực tiếp đến sự đa dạng và cân bằng sinh thái.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng là nơi cư trú quan trọng của nhiều loài bò sát, trong đó có các loài quý hiếm nằm trong danh mục bảo tồn quốc tế. Việc bổ sung ba loài mới cho thấy tiềm năng đa dạng sinh học chưa được khai thác hết, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu nghiên cứu chuyên sâu hơn trong tương lai.

Phân bố loài theo sinh cảnh và đai cao phản ánh sự thích nghi sinh thái đa dạng của bò sát với các điều kiện môi trường khác nhau. Sinh cảnh rừng thường xanh phục hồi và rừng hỗn giao tre nứa cung cấp nguồn thức ăn và nơi trú ẩn phong phú, phù hợp với nhiều loài bò sát. Các biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh và đai cao có thể minh họa rõ ràng sự phân bố không đồng đều của các loài, hỗ trợ cho việc lập kế hoạch bảo tồn theo khu vực ưu tiên.

So sánh với các nghiên cứu tại vùng Đông Bắc Việt Nam, số lượng loài bò sát tại khu bảo tồn tương đối cao, phù hợp với đặc điểm đa dạng sinh học của khu vực. Tuy nhiên, áp lực từ các hoạt động khai thác và săn bắt đang đe dọa nghiêm trọng đến sự tồn tại của các loài, tương tự như các khu bảo tồn khác trong vùng.

Việc đánh giá mối đe dọa theo tiêu chí khoa học giúp xác định các ưu tiên bảo tồn, đồng thời cung cấp cơ sở cho các chính sách quản lý và bảo vệ tài nguyên rừng hiệu quả hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường công tác quản lý và giám sát: Thiết lập hệ thống kiểm soát chặt chẽ tại các điểm nóng về săn bắt và khai thác gỗ trái phép, nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến các loài bò sát. Chủ thể thực hiện là Ban quản lý Khu bảo tồn, phối hợp với lực lượng kiểm lâm địa phương, trong vòng 1-2 năm tới.

2. Phát triển chương trình giáo dục cộng đồng: Tổ chức các hoạt động tuyên truyền nâng cao nhận thức cho người dân về vai trò của bò sát trong hệ sinh thái và tầm quan trọng của bảo tồn đa dạng sinh học. Mục tiêu giảm tỷ lệ săn bắt trái phép ít nhất 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện là Ban quản lý Khu bảo tồn phối hợp với các tổ chức phi chính phủ và chính quyền địa phương.

3. Khuyến khích nghiên cứu khoa học và giám sát đa dạng sinh học: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu chuyên sâu về bò sát, cập nhật dữ liệu phân bố và tình trạng bảo tồn định kỳ. Thời gian thực hiện liên tục, ưu tiên trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu, trường đại học và Ban quản lý Khu bảo tồn.

4. Áp dụng công nghệ bảo tồn hiện đại: Sử dụng camera giám sát, thiết bị định vị GPS và phần mềm quản lý dữ liệu để theo dõi quần thể bò sát và phát hiện sớm các hành vi săn bắt trái phép. Mục tiêu nâng cao hiệu quả giám sát lên 50% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện là Ban quản lý Khu bảo tồn phối hợp với các đơn vị công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Luận văn cung cấp dữ liệu khoa học và giải pháp thực tiễn giúp nâng cao hiệu quả quản lý các khu bảo tồn, đặc biệt trong việc bảo vệ các loài bò sát quý hiếm.

2. Các nhà nghiên cứu sinh thái và động vật học: Tài liệu chi tiết về thành phần loài, phân bố sinh cảnh và mối đe dọa giúp các nhà khoa học có cơ sở để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu hơn về đa dạng sinh học và bảo tồn.

3. Cán bộ kiểm lâm và nhân viên khu bảo tồn: Thông tin về đặc điểm sinh thái và các mối đe dọa hỗ trợ công tác giám sát, bảo vệ và tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng.

4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Luận văn giúp hiểu rõ vai trò của bò sát trong hệ sinh thái và tác động của các hoạt động khai thác, từ đó thúc đẩy sự tham gia tích cực vào công tác bảo tồn.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao nghiên cứu về bò sát lại quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học?
   Bò sát là mắt xích quan trọng trong mạng lưới thức ăn, giúp kiểm soát côn trùng và các loài gây hại, đồng thời là nguồn thức ăn cho nhiều loài khác. Bảo tồn bò sát góp phần duy trì cân bằng sinh thái và đa dạng sinh học.

2. Phương pháp điều tra theo tuyến có ưu điểm gì?
   Phương pháp này giúp khảo sát chi tiết các dạng sinh cảnh khác nhau, thu thập dữ liệu phân bố loài một cách có hệ thống và giảm thiểu bỏ sót các loài ngụy trang hoặc hoạt động về đêm.

3. Các mối đe dọa chính đối với bò sát tại khu bảo tồn là gì?
   Săn bắt trái phép, khai thác gỗ trái phép, đốt nương làm rẫy và sử dụng phân bón, thuốc trừ sâu là những mối đe dọa lớn làm giảm số lượng và đa dạng loài bò sát.

4. Làm thế nào để cộng đồng địa phương tham gia bảo tồn hiệu quả?
   Thông qua các chương trình giáo dục, tuyên truyền nâng cao nhận thức, đồng thời tạo điều kiện phát triển sinh kế bền vững, giảm phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng.

5. Luận văn có đề xuất giải pháp công nghệ nào cho bảo tồn?
   Sử dụng camera giám sát, thiết bị định vị GPS và phần mềm quản lý dữ liệu để theo dõi quần thể bò sát và phát hiện sớm các hành vi săn bắt trái phép, nâng cao hiệu quả quản lý.

Kết luận

• Ghi nhận 36 loài bò sát thuộc 2 bộ, 11 họ tại Khu bảo tồn Đồng Sơn – Kỳ Thượng, trong đó có 3 loài mới bổ sung.
• Phân bố loài đa dạng theo sinh cảnh và đai cao, tập trung chủ yếu ở rừng thường xanh phục hồi và rừng hỗn giao tre nứa.
• Các mối đe dọa chính gồm săn bắt, khai thác gỗ trái phép và các hoạt động nông nghiệp ảnh hưởng tiêu cực đến quần thể bò sát.
• Đề xuất các giải pháp quản lý, giáo dục cộng đồng, nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ nhằm bảo tồn hiệu quả.
• Tiếp tục nghiên cứu và giám sát định kỳ trong 5 năm tới để cập nhật dữ liệu và điều chỉnh chính sách bảo tồn phù hợp.

Luận văn này là tài liệu tham khảo quý giá cho các nhà quản lý, nhà khoa học và cộng đồng trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại khu vực Đông Bắc Việt Nam. Để góp phần bảo vệ các loài bò sát và duy trì hệ sinh thái bền vững, cần hành động ngay từ hôm nay.