I. Tổng Quan Nghiên Cứu Thể Loại Kí Thế Kỷ 20 Khám Phá Định Nghĩa
Nghiên cứu về thể loại kí trong văn học Việt Nam thế kỷ 20 là một hành trình khám phá đa chiều. Kí văn học bao gồm nhiều thể loại phi hư cấu như nhật kí, hồi kí, du kí, tiểu sử, tự truyện và phóng sự. Trong thế kỷ 20, thể loại này trải qua nhiều biến động, đặc biệt trước, trong và sau Chiến tranh Việt Nam. Luận án này tiếp cận từ góc độ nghiên cứu văn hóa, xem thể loại vừa là sản phẩm lịch sử, vừa là biểu hiện của chủ thể, chống lại sự đồng hóa của ký ức tập thể. Nghiên cứu này tập trung vào lý thuyết và thực hành kí trong văn học Việt Nam thế kỷ 20, nhằm tìm ra cơ chế ẩn kiểm soát sự biến đổi của nó. Kí có nhiều điểm tương đồng với baogao wenxue của Trung Quốc (phóng sự) và oçerk (sketch/reportage) của Liên Xô. Nghiên cứu này bảo lưu thuật ngữ "kí" vì nó mang một lịch sử đặc biệt ở Việt Nam, và định nghĩa kí là bất kỳ văn bản phi hư cấu nào mô tả một sự kiện, con người, hiện tượng xã hội hoặc giai đoạn lịch sử có thật, sử dụng phong cách và kỹ thuật văn chương.
1.1. Lịch Sử Kí Việt Nam Từ Gốc Rễ Đến Hiện Đại
Lịch sử kí Việt Nam bắt nguồn từ truyền thống văn học phi hư cấu Trung Quốc, ảnh hưởng sâu sắc qua gần một thiên niên kỷ đô hộ. Các thể loại như tạp kí, kí sự, thực lục, bi kí, tự, bạt được xem là tiền thân. Kí đóng vai trò quan trọng trong quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ 20, khơi mào hai cuộc tranh luận lớn: "Nghệ thuật vị nghệ thuật" và "Nghệ thuật vị nhân sinh", và tranh luận về yếu tố hư cấu trong kí những năm 1960. Trong Chiến tranh Việt Nam, kí có vai trò quan trọng ở cả văn học miền Bắc và miền Nam. Đây cũng là thể loại tạo ra nhiều tác phẩm gây tranh cãi và có ảnh hưởng xã hội trong lịch sử văn học Việt Nam.
1.2. Đặc Điểm Thể Loại Kí So Sánh Với Phóng Sự Báo Chí
Kí khác biệt với báo chí kiểu mới của Mỹ (New Journalism). Mặc dù báo chí kiểu mới về cơ bản là phóng sự văn học (một nhánh của kí), nó là một cách độc đáo kết hợp kỹ thuật hư cấu và báo chí. Giống như báo chí, nó đề cập đến các sự kiện có thật, hiện tại và mục đích là để phê bình hoặc phản ánh một hiện tượng chính trị, xã hội hoặc văn hóa. Giống như tiểu thuyết, báo chí kiểu mới chấp nhận các thủ thuật hư cấu để làm cho nó trở thành một cách viết linh hoạt hơn báo chí thông thường. John Hellmann chỉ ra rằng các nhà báo mới chọn, sắp xếp và biến đổi các yếu tố báo chí về mặt phong cách để "tạo ra một trải nghiệm thẩm mỹ thể hiện trải nghiệm và diễn giải cá nhân của tác giả về chủ đề", điều này giúp người đọc "không chỉ đọc về các sự kiện mà còn tham gia vào trải nghiệm và diễn giải cá nhân của tác giả về chủ đề đó".
II. Thách Thức Nghiên Cứu Kí Thế Kỷ 20 Vấn Đề Lý Thuyết Chính Trị
Việc nghiên cứu kí chưa tương xứng với vị trí quan trọng của nó trong văn học Việt Nam. Một trong những lý do chính là lý thuyết và thực hành kí thay đổi rất nhiều giữa các giai đoạn lịch sử. Hầu hết các nghiên cứu trong nước về kí dựa trên phê bình văn học truyền thống, chịu ảnh hưởng nặng nề của phê bình văn học Xô Viết. Hơn nữa, việc sản xuất kí sau năm 1975 chỉ thu hút một vài nhà nghiên cứu vì tính nhạy cảm chính trị. Đối với các nhà phê bình và độc giả quốc tế, thể loại văn học Việt Nam này vẫn còn là một lĩnh vực chưa được biết đến, mặc dù các thể loại con của nó không xa lạ trong truyền thống văn học phương Tây. Quan điểm lý thuyết về kí cũng thay đổi theo thời gian, ảnh hưởng đến cách phân loại và đánh giá tác phẩm kí. Vì vậy, nghiên cứu về kí đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về lịch sử, chính trị và văn hóa Việt Nam.
2.1. Ảnh Hưởng Của Chủ Nghĩa Hiện Thực Xã Hội Lên Kí Miền Bắc
Chủ nghĩa hiện thực xã hội ảnh hưởng sâu sắc đến kí miền Bắc từ năm 1945 đến 1986. Các nhà phê bình Xô Viết mở rộng phạm trù kí, bao gồm cả bút kí và tùy bút. Truyện kí (tiểu sử) biến thành sự kết hợp lỏng lẻo giữa tự truyện/tiểu sử và hư cấu, ca ngợi các anh hùng xã hội chủ nghĩa. Sau Đổi Mới năm 1986, bút kí, tùy bút, và đặc biệt là truyện kí xã hội chủ nghĩa dần bị loại khỏi phạm trù kí, đánh dấu sự trở lại định nghĩa kí trước năm 1945. Thay đổi này cho thấy sự ảnh hưởng lớn của các yếu tố chính trị và tư tưởng lên định hình thể loại kí.
2.2. Kí Miền Nam Thời Chiến Tranh Tiếng Nói Đa Chiều Phản Ánh Xã Hội
Kí miền Nam trong Chiến tranh Việt Nam (1954-1975) phản ánh tình hình lịch sử, chính trị và văn hóa đặc biệt của miền Nam. Văn học miền Nam (bao gồm kí) bị ảnh hưởng bởi cả yếu tố chính trị lẫn xã hội, dù có nhiều quan điểm cho rằng văn học miền Nam độc lập với chính trị. Kí miền Nam thể hiện nhiều tiếng nói khác nhau, từ hình ảnh đối phương, lực lượng đồng minh, đến người lính miền Nam và người dân thường. Nghiên cứu về kí miền Nam còn hạn chế do tính nhạy cảm chính trị, nhưng nó là một phần quan trọng để hiểu bức tranh toàn diện về thể loại kí trong giai đoạn này.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Thể Loại Kí Tiếp Cận Từ Nghiên Cứu Văn Hóa
Nghiên cứu này sử dụng phương pháp nghiên cứu văn hóa để phân tích thể loại kí. Phương pháp này xem xét kí như một sản phẩm xã hội, chịu ảnh hưởng của lịch sử, chính trị và văn hóa. Nó cũng chú trọng đến mối quan hệ giữa kí và ký ức tập thể, cũng như vai trò của kí trong việc tạo dựng và phản kháng ký ức chính thống. Các nghiên cứu trước đây thường tập trung vào phân tích hình thức và nội dung của kí, nhưng chưa đi sâu vào mối liên hệ giữa kí và bối cảnh xã hội. Phương pháp nghiên cứu văn hóa giúp làm sáng tỏ sự biến đổi của kí qua các giai đoạn lịch sử, cũng như vai trò của nó trong việc phản ánh và định hình bản sắc văn hóa Việt Nam. Trịnh Bích Liên tiếp cận phóng sự như một tiếng nói dân chủ góp phần vào sự thay đổi xã hội Việt Nam, nhưng vẫn tập trung vào các giá trị và kỹ thuật hiện thực.
3.1. Phân Tích Diễn Ngôn Giải Mã Mã Nguồn Của Kí
Nghiên cứu sử dụng phân tích diễn ngôn để giải mã cấu trúc và ý nghĩa của kí. Theo đó, một văn bản kí được hình thành từ hai mã cơ bản: mã thể loại (bao gồm mã sự thật và mã nghệ thuật) và mã ý thức hệ. Mã thể loại tạo nên hình thức ổn định của kí, trong khi mã ý thức hệ là yếu tố không ổn định, làm cho thể loại này thay đổi theo thời gian. Ví dụ, trong thời trung cổ, kí có thể bao gồm các câu chuyện về phép thuật và sinh vật phi thường, vì chúng được tin là có thật. Phân tích diễn ngôn giúp hiểu rõ cách các yếu tố xã hội và chính trị tác động đến việc sản xuất và tiếp nhận kí.
3.2. Chính Trị Ký Ức Vai Trò Kép Của Kí Trong Xây Dựng Ký Ức
Kí đóng vai trò kép trong chính trị ký ức. Một mặt, nó có thể được sử dụng như một công cụ tuyên truyền để tạo ra ký ức thể chế. Mặt khác, nó cũng có thể chống lại sự thể chế hóa đó, trở thành tiếng nói phản kháng mạnh mẽ. Nghiên cứu sẽ phân tích cách các nhà cầm quyền và nhà văn sử dụng kí để đạt được mục đích của họ, cũng như cách kí phản ánh những thay đổi trong nhận thức về sự thật qua các giai đoạn lịch sử khác nhau. Sự đối lập này làm cho kí trở thành một thể loại phức tạp và đầy mâu thuẫn.
IV. Ứng Dụng Nghiên Cứu Kí Giá Trị Văn Hóa Lịch Sử Của Thể Loại
Nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa và lịch sử của thể loại kí. Nó giúp người đọc hiểu rõ hơn về kí và vai trò của nó trong đời sống xã hội Việt Nam. Nó cũng cung cấp một phương pháp tiếp cận mới để nghiên cứu các thể loại văn học khác, đặc biệt là các thể loại phi hư cấu. Nghiên cứu này có thể được sử dụng trong giảng dạy và nghiên cứu văn học, cũng như trong các lĩnh vực khác như lịch sử, văn hóa và xã hội học. Charles A. Laughlin khẳng định giá trị văn học của phóng sự và tầm quan trọng của nó trong di sản văn hóa cánh tả Trung Quốc, cho rằng các giá trị của chủ nghĩa cá nhân và chủ nghĩa nhân văn làm nền tảng cho tính thẩm mỹ của phóng sự.
4.1. Kí Và Văn Hóa Phản Ánh Bản Sắc Dân Tộc Qua Trang Viết
Kí đóng vai trò quan trọng trong việc phản ánh và định hình bản sắc văn hóa dân tộc. Nó ghi lại những phong tục, tập quán, đời sống tinh thần của người Việt qua các giai đoạn lịch sử khác nhau. Kí cũng thể hiện những giá trị đạo đức, quan niệm thẩm mỹ và triết lý sống của người Việt. Phân tích kí giúp hiểu rõ hơn về những đặc trưng văn hóa của Việt Nam, cũng như sự thay đổi của văn hóa theo thời gian. Tác phẩm kí chính là những trang sử sống động, ghi lại dấu ấn của thời đại.
4.2. Kí Và Lịch Sử Tư Liệu Quý Giá Về Biến Động Xã Hội
Kí là một nguồn tư liệu quý giá về các biến động xã hội trong lịch sử Việt Nam. Nó ghi lại những sự kiện lớn, những cuộc chiến tranh, những thay đổi chính trị và kinh tế. Kí cũng phản ánh đời sống của người dân trong những giai đoạn khó khăn, cũng như những khát vọng và ước mơ của họ. Nghiên cứu kí giúp tái hiện bức tranh lịch sử một cách chân thực và sinh động, đồng thời cung cấp những góc nhìn mới về các sự kiện lịch sử. Peter Zinoman trong bài viết “Reading Revolutionary Prison Memoirs” phân tích về hồi ký nhà tù cách mạng trong cuốn The Country of Memory: Remaking the Past in Late Socialist Vietnam (2001).
V. Kết Luận Xu Hướng Phát Triển Và Tương Lai Của Thể Loại Kí
Nghiên cứu về thể loại kí trong văn học Việt Nam thế kỷ 20 là một quá trình không ngừng nghỉ. Trong tương lai, cần có thêm nhiều nghiên cứu chuyên sâu về kí, đặc biệt là về kí trong giai đoạn đương đại. Cần chú trọng đến việc ứng dụng các phương pháp nghiên cứu mới, cũng như việc kết nối kí Việt Nam với kí trên thế giới. Kí sẽ tiếp tục phát triển và đóng góp vào sự phong phú của văn học Việt Nam, đồng thời giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản thân và xã hội.
5.1. Kí Hiện Đại Sự Kết Hợp Giữa Tính Chân Thực Nghệ Thuật
Kí hiện đại có xu hướng kết hợp giữa tính chân thực và nghệ thuật. Các nhà văn kí không chỉ ghi lại sự kiện một cách khách quan, mà còn thể hiện cảm xúc, suy nghĩ và quan điểm cá nhân. Họ sử dụng các kỹ thuật văn chương để làm cho kí trở nên sinh động và hấp dẫn hơn. Sự kết hợp này tạo ra một thể loại kí mới, vừa mang tính thông tin, vừa mang tính thẩm mỹ. Tính chân thực trong kí luôn là vấn đề được tranh luận, đặc biệt khi các yếu tố hư cấu được đưa vào.
5.2. Kí Và Tự Sự Mở Rộng Phạm Vi Góc Nhìn Mới
Kí ngày càng có xu hướng giao thoa với các thể loại tự sự khác, như tiểu thuyết và truyện ngắn. Xu hướng này tạo ra những tác phẩm kí độc đáo, vừa có tính chất tư liệu, vừa có tính chất hư cấu. Các nhà văn kí mở rộng phạm vi và góc nhìn của kí, đề cập đến những vấn đề cá nhân, xã hội và nhân loại. Sự kết hợp này mang lại cho kí một sức sống mới, đồng thời đặt ra những câu hỏi về ranh giới giữa hư cấu và phi hư cấu.
