Tổng quan nghiên cứu

Nghề nuôi tôm sú (Penaeus monodon) đã trở thành ngành công nghiệp quan trọng trên thế giới và tại Việt Nam, đóng góp lớn vào sản lượng thủy sản toàn cầu. Theo thống kê của FAO, sản lượng tôm nuôi toàn cầu năm 2003 đạt khoảng 1,35 triệu tấn, tăng 11% so với năm trước đó. Ở Việt Nam, diện tích nuôi tôm nước lợ đã tăng từ 250.000 ha năm 2000 lên gần 480.000 ha vào những năm sau, với sản lượng tôm nuôi đứng trong top 5 thế giới. Tuy nhiên, nghề nuôi tôm cũng đối mặt với nhiều thách thức như biến động môi trường, dịch bệnh và áp lực thị trường, ảnh hưởng đến tính bền vững và hiệu quả kinh tế.

Luận văn tập trung nghiên cứu biến động các yếu tố môi trường và sinh trưởng của tôm sú trong mô hình nuôi thâm canh đa chu kỳ đa ao tại Hải Phòng trong năm 2010. Mục tiêu chính là theo dõi các yếu tố như nhiệt độ, pH, độ đục, oxy hòa tan, độ mặn, độ kiềm, NH3, NO2, H2S và mực nước trong các ao nuôi, đồng thời đánh giá mối liên hệ giữa các yếu tố môi trường này với sinh trưởng và tỷ lệ sống của tôm. Nghiên cứu được thực hiện tại Trạm Nghiên cứu nuôi trồng thủy sản nước lợ Quý Kim, Hải Phòng, trong khoảng thời gian từ tháng 4 đến tháng 10 năm 2010.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc tối ưu hóa điều kiện môi trường nuôi tôm, góp phần nâng cao năng suất và hiệu quả kinh tế, đồng thời giảm thiểu rủi ro do biến động môi trường và dịch bệnh. Các chỉ số môi trường được kiểm soát trong giới hạn cho phép giúp duy trì hệ sinh thái ao nuôi ổn định, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của nghề nuôi tôm sú tại khu vực miền Bắc Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý môi trường trong nuôi trồng thủy sản, đặc biệt là mô hình nuôi tôm thâm canh đa chu kỳ đa ao do Bùi Quang Tề đề xuất năm 2008. Mô hình này phân chia quá trình nuôi thành các giai đoạn (mô đun 1 cấp, 2 cấp và 3 cấp) nhằm kiểm soát tốt hơn các yếu tố môi trường và sinh học, giảm thiểu dịch bệnh và tăng hiệu quả sản xuất.

Ba khái niệm chính được áp dụng gồm:

  • Yếu tố môi trường sinh thái: Nhiệt độ, pH, oxy hòa tan, độ mặn, độ kiềm, NH3, NO2, H2S là các yếu tố vô sinh ảnh hưởng trực tiếp đến sinh trưởng và tỷ lệ sống của tôm.
  • Hệ sinh thái ao nuôi: Môi trường ao nuôi là một hệ phức tạp, trong đó các yếu tố môi trường và sinh vật tương tác chặt chẽ, ảnh hưởng đến sự phát triển của tôm.
  • Quản lý môi trường nuôi: Việc theo dõi và điều chỉnh các yếu tố môi trường trong giới hạn cho phép nhằm duy trì sự ổn định và tối ưu hóa điều kiện sống cho tôm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được tiến hành tại Trạm Nghiên cứu nuôi trồng thủy sản nước lợ Quý Kim, Hải Phòng, từ tháng 4 đến tháng 10 năm 2010. Đối tượng nghiên cứu là tôm sú (Penaeus monodon) nuôi theo mô hình thâm canh đa chu kỳ đa ao.

  • Phương pháp bố trí thí nghiệm: Theo dõi biến động môi trường và sinh trưởng tôm trong 3 mô đun nuôi:

    • Mô đun 1 cấp: 2 ao diện tích 800 m², nuôi một giai đoạn 120 ngày.
    • Mô đun 2 cấp: 3 ao (1 ao cấp 1 diện tích 400 m², 2 ao cấp 2 diện tích 800 m²), nuôi 2 giai đoạn (40 ngày + 80 ngày), 2 vụ nuôi.
    • Mô đun 3 cấp: 3 ao (cấp 1 diện tích 400 m², cấp 2 diện tích 800 m², cấp 3 diện tích 1.600 m²), nuôi 3 giai đoạn (mỗi giai đoạn 40 ngày), 2 vụ nuôi.

  • Thu thập dữ liệu môi trường: Đo nhiệt độ, pH, oxy hòa tan 2 lần/ngày; độ trong, mực nước, độ mặn, độ kiềm, NH3, NO2, H2S 1 lần/tuần theo tiêu chuẩn ngành. Mẫu nước được lấy ở độ sâu 20 cm.

  • Thu thập dữ liệu sinh trưởng tôm: Kiểm tra ngẫu nhiên 30 con/ao mỗi 10 ngày, đo chiều dài và cân khối lượng. Tính tốc độ sinh trưởng, tỷ lệ sống và hệ số chuyển đổi thức ăn.

  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm Excel và SPSS để xử lý và phân tích thống kê sinh học, đánh giá mối quan hệ giữa các yếu tố môi trường và sinh trưởng tôm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến động các yếu tố môi trường

    • Nhiệt độ nước dao động trong khoảng 24,5–35,5°C, phù hợp với giới hạn sinh trưởng của tôm sú (28–33°C). Nhiệt độ buổi chiều thường cao hơn buổi sáng khoảng 2,9–3,5°C.
    • pH nước ổn định trong khoảng 7,5–8,5, biến động ngày đêm không quá 0,5 đơn vị, đảm bảo điều kiện sinh trưởng tối ưu.
    • Oxy hòa tan dao động từ 3,5–6,5 mg/l, trung bình buổi sáng khoảng 3,9–4,3 mg/l, buổi chiều tăng lên 5,5–5,8 mg/l, đáp ứng nhu cầu oxy tối thiểu cho tôm (>4 mg/l).
    • Độ mặn duy trì ổn định trong khoảng 13–18‰, phù hợp với giới hạn 5–31‰ của tôm sú.
    • Độ kiềm tăng dần theo thời gian nuôi, trung bình từ 89,5 đến 134,5 mg CaCO3/l, giúp ổn định pH và hệ đệm trong ao.
    • Hàm lượng NH3, NO2 và H2S luôn nằm trong giới hạn an toàn, với NH3 dao động 0,00–0,05 mg/l, NO2 dưới 0,04 mg/l, H2S dưới 0,02 mg/l.

  2. Sinh trưởng và tỷ lệ sống của tôm

    • Mô đun 1 cấp: Tỷ lệ sống 56,25%, khối lượng trung bình 26,1 g/con sau 120 ngày, tốc độ sinh trưởng 0,22 g/ngày, năng suất 4,59 tấn/ha.
    • Mô đun 2 cấp: Tỷ lệ sống trung bình 62,33%, khối lượng trung bình 25,3–26,5 g/con, tốc độ sinh trưởng 0,21 g/ngày, năng suất đạt 9,68 tấn/ha/2 vụ.
    • Mô đun 3 cấp: Tỷ lệ sống 61,38%, khối lượng trung bình 26,4 g/con, tốc độ sinh trưởng 0,20 g/ngày, năng suất 7,37 tấn/ha/2 vụ.

  3. So sánh hiệu quả các mô đun

    • Mô đun 2 cấp đạt năng suất cao nhất (9,68 tấn/ha/2 vụ), tỷ lệ sống và tốc độ sinh trưởng tốt hơn mô đun 1 cấp và 3 cấp.
    • Mô đun 3 cấp có tỷ lệ sống và tốc độ sinh trưởng tương đương mô đun 2 cấp nhưng năng suất thấp hơn do diện tích ao lớn hơn.
    • Mô đun 1 cấp có tỷ lệ sống thấp nhất và năng suất thấp nhất, cho thấy hạn chế trong quản lý môi trường và sinh trưởng tôm.

Thảo luận kết quả

Biến động các yếu tố môi trường trong các mô đun nuôi đều nằm trong giới hạn cho phép, đảm bảo điều kiện sinh trưởng tối ưu cho tôm sú. Nhiệt độ và oxy hòa tan là hai yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến sinh trưởng và tỷ lệ sống. Nhiệt độ cao vào buổi chiều có thể gây stress cho tôm, do đó duy trì mực nước ao trên 1,2 m giúp ổn định nhiệt độ nước. Oxy hòa tan được duy trì ổn định nhờ hệ thống sục khí và quạt nước, đặc biệt trong mô đun 3 cấp.

Tỷ lệ sống thấp hơn ở mô đun 1 cấp có thể do môi trường ao nuôi ít được kiểm soát và không có sự chuyển giai đoạn nuôi, dẫn đến tích tụ chất thải và áp lực dịch bệnh cao hơn. Mô đun 2 cấp và 3 cấp với các giai đoạn nuôi phân tách giúp giảm áp lực môi trường, tăng khả năng kiểm soát và cải thiện sinh trưởng tôm.

Kết quả phù hợp với các nghiên cứu trước đây về ảnh hưởng của yếu tố môi trường đến nuôi tôm sú, đồng thời khẳng định hiệu quả của mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao trong việc nâng cao năng suất và ổn định sản xuất. Biểu đồ biến động nhiệt độ, pH, oxy hòa tan và sinh trưởng tôm theo thời gian có thể minh họa rõ nét sự tương quan giữa các yếu tố môi trường và hiệu quả nuôi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và ổn định môi trường ao nuôi

    • Duy trì mực nước ao trên 1,2 m để ổn định nhiệt độ và giảm stress cho tôm, đặc biệt trong mùa hè.
    • Thực hiện bổ sung vôi dolomite định kỳ để duy trì độ kiềm ổn định, giúp cân bằng pH trong ao.

  2. Áp dụng mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao ưu tiên mô đun 2 cấp

    • Khuyến khích người nuôi áp dụng mô đun 2 cấp để đạt hiệu quả sinh trưởng và tỷ lệ sống cao nhất, đồng thời tối ưu năng suất trên diện tích ao.
    • Tăng cường chuyển giai đoạn nuôi nhằm giảm tích tụ chất thải và áp lực dịch bệnh.

  3. Sử dụng thiết bị sục khí và quạt nước hiệu quả

    • Lắp đặt hệ thống sục khí đáy và quạt nước để đảm bảo oxy hòa tan luôn ở mức tối ưu, đặc biệt vào buổi sáng sớm và cuối mỗi giai đoạn nuôi.
    • Kiểm soát và điều chỉnh thời gian hoạt động thiết bị phù hợp với điều kiện môi trường thực tế.

  4. Sử dụng chế phẩm sinh học phân hủy chất hữu cơ

    • Ứng dụng chế phẩm vi sinh như Aquapond-100 và Pharbioclear định kỳ để phân hủy chất hữu cơ, giảm thiểu khí độc NH3, NO2, H2S trong ao.
    • Tăng cường vệ sinh đáy ao, si phông bùn thải cuối mỗi giai đoạn nuôi để duy trì môi trường ao sạch.

  5. Nghiên cứu và phát triển kỹ thuật gây mầu nước ao nuôi

    • Áp dụng các biện pháp bón phân hóa học hoặc sử dụng nước mắm để cung cấp muối dinh dưỡng, hỗ trợ phát triển sinh vật phù du, cải thiện độ trong và chất lượng nước.
    • Tiếp tục nghiên cứu diễn biến môi trường ở các ao cấp 2 và cấp 3 để điều chỉnh kỹ thuật quản lý phù hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Người nuôi tôm thương phẩm

    • Áp dụng mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao để nâng cao hiệu quả sản xuất, giảm thiểu rủi ro dịch bệnh và biến động môi trường.
    • Sử dụng các chỉ số môi trường làm cơ sở quản lý ao nuôi hàng ngày.

  2. Chuyên gia và nhà nghiên cứu thủy sản

    • Tham khảo dữ liệu chi tiết về biến động môi trường và sinh trưởng tôm trong các mô hình nuôi khác nhau để phát triển các giải pháp kỹ thuật mới.
    • Nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa yếu tố môi trường và sinh học trong nuôi tôm.

  3. Cơ quan quản lý và hoạch định chính sách

    • Sử dụng kết quả nghiên cứu làm cơ sở xây dựng các quy định, tiêu chuẩn về quản lý môi trường nuôi tôm, đảm bảo phát triển bền vững ngành thủy sản.
    • Đề xuất các chính sách hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho người nuôi áp dụng mô hình nuôi hiệu quả.

  4. Doanh nghiệp cung cấp thiết bị và chế phẩm sinh học

    • Phát triển và cung cấp các thiết bị sục khí, quạt nước, chế phẩm vi sinh phù hợp với mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao.
    • Tư vấn kỹ thuật dựa trên các chỉ số môi trường và nhu cầu thực tế của người nuôi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần duy trì mực nước ao trên 1,2 m trong nuôi tôm?
    Mực nước sâu giúp ổn định nhiệt độ nước, giảm biến động nhiệt độ ngày đêm, hạn chế stress cho tôm, đặc biệt trong mùa hè khi nhiệt độ mặt nước có thể vượt quá 33°C. Ví dụ, nghiên cứu tại Hải Phòng cho thấy mực nước 120 cm giúp duy trì nhiệt độ trong giới hạn an toàn.

  2. Các yếu tố môi trường nào ảnh hưởng nhiều nhất đến sinh trưởng tôm sú?
    Nhiệt độ, oxy hòa tan và pH là các yếu tố quan trọng nhất. Nhiệt độ thích hợp từ 28–33°C, oxy hòa tan trên 4 mg/l và pH ổn định từ 7,5–8,5 giúp tôm phát triển tốt. Biến động lớn hoặc vượt ngưỡng có thể làm giảm tốc độ sinh trưởng và tỷ lệ sống.

  3. Mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao có ưu điểm gì so với nuôi truyền thống?
    Mô hình này phân chia quá trình nuôi thành các giai đoạn, giúp kiểm soát tốt hơn các yếu tố môi trường, giảm tích tụ chất thải và dịch bệnh, tăng tỷ lệ sống và năng suất. Kết quả nghiên cứu cho thấy mô đun 2 cấp đạt năng suất gần gấp đôi mô đun 1 cấp.

  4. Làm thế nào để kiểm soát khí độc NH3, NO2 và H2S trong ao nuôi?
    Sử dụng chế phẩm vi sinh phân hủy chất hữu cơ định kỳ, duy trì hệ thống sục khí và quạt nước để tăng oxy hòa tan, đồng thời vệ sinh đáy ao thường xuyên giúp giảm tích tụ chất thải và khí độc. Nồng độ các khí này trong nghiên cứu luôn nằm trong giới hạn an toàn.

  5. Tại sao cần bổ sung vôi dolomite trong ao nuôi tôm?
    Vôi dolomite giúp tăng độ kiềm, tạo hệ đệm ổn định pH trong ao, hạn chế biến động pH lớn trong ngày. Điều này rất quan trọng để duy trì môi trường nước ổn định, hỗ trợ quá trình lột xác và sinh trưởng của tôm.

Kết luận

  • Hệ thống quản lý môi trường nuôi tôm sú đa chu kỳ đa ao tại Hải Phòng đảm bảo các yếu tố môi trường nằm trong giới hạn thích hợp, góp phần nâng cao sinh trưởng và tỷ lệ sống của tôm.
  • Tốc độ sinh trưởng trung bình của tôm trong 3 mô đun dao động khoảng 0,20–0,22 g/ngày, tỷ lệ sống cao nhất đạt trên 62% ở mô đun 2 và 3 cấp.
  • Năng suất tôm nuôi cao nhất đạt gần 9,7 tấn/ha/2 vụ ở mô đun 2 cấp, vượt xa mô đun 1 cấp và 3 cấp.
  • Việc duy trì mực nước trên 1,2 m, sử dụng thiết bị sục khí, quạt nước và chế phẩm sinh học là các yếu tố then chốt trong quản lý môi trường ao nuôi.
  • Khuyến nghị áp dụng mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao, ưu tiên mô đun 2 cấp để đạt hiệu quả kinh tế và bền vững trong nuôi tôm sú.

Next steps: Tiếp tục nghiên cứu cải tiến kỹ thuật gây mầu nước, quản lý môi trường ở các ao cấp 2 và 3, đồng thời mở rộng ứng dụng mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao tại các vùng nuôi khác.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, người nuôi và cơ quan quản lý cần phối hợp triển khai áp dụng mô hình nuôi đa chu kỳ đa ao, đồng thời tăng cường giám sát và quản lý môi trường để phát triển nghề nuôi tôm bền vững.