Tổng quan nghiên cứu

Tiểu thuyết Việt Nam đương đại từ sau năm 1986 đã chứng kiến sự đổi mới mạnh mẽ, đặc biệt trong thể loại tiểu thuyết với sự xuất hiện của nhiều nhà văn trẻ có bút lực dồi dào và sáng tạo. Trong bối cảnh đó, Thiên Sơn nổi lên như một hiện tượng văn học đặc biệt với các tác phẩm tiêu biểu như bộ tiểu thuyết Đại gia (2013) và tiểu thuyết lịch sử Gió bụi đầy trời (2020). Bộ tiểu thuyết Đại gia với hơn 1.100 trang, dù chỉ xuất bản hai tập, đã phản ánh sâu sắc thế giới ngầm của giới “tư bản đỏ” và những mâu thuẫn gay gắt trong xã hội đương đại. Trong khi đó, Gió bụi đầy trời tái hiện giai đoạn lịch sử phức tạp sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, với sự đa chiều trong cách nhìn và phân tích các khuynh hướng tư tưởng, chính trị.

Nghiên cứu tập trung vào hai yếu tố trung tâm trong tiểu thuyết của Thiên Sơn là nhân vật và người kể chuyện, nhằm làm rõ cách thức xây dựng hình tượng nhân vật, lối kể chuyện và cách tiếp cận hiện thực của tác giả. Phạm vi nghiên cứu bao gồm hai tác phẩm tiêu biểu trên, xuất bản lần lượt năm 2013 và 2020, với mục tiêu hệ thống hóa các quan điểm về nhân vật và người kể chuyện, đồng thời vận dụng các lý thuyết văn học để phân tích các dạng thức nghệ thuật trong sáng tác của Thiên Sơn. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật của tác phẩm mà còn giúp nhận diện đóng góp của Thiên Sơn đối với văn học Việt Nam đương đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về nhân vật và người kể chuyện trong văn học, đặc biệt là trong tiểu thuyết. Nhân vật được hiểu là hình tượng nghệ thuật về con người, là phương tiện để nhà văn phản ánh hiện thực và truyền tải tư tưởng. Lý thuyết của Bakhtin về nhân vật tiểu thuyết nhấn mạnh tính đa chiều, sự phân lập giữa con người bên ngoài và con người bên trong, cũng như chiều sâu tâm lý của nhân vật. Ngoài ra, quan điểm của Kundera về tiểu thuyết như sự chiêm nghiệm cuộc đời qua nhân vật tưởng tượng cũng được vận dụng để phân tích cách Thiên Sơn xây dựng nhân vật.

Về người kể chuyện, nghiên cứu sử dụng các quan niệm về người kể chuyện như một nhân vật đặc biệt trong tác phẩm tự sự, có chức năng tổ chức câu chuyện, dẫn dắt người đọc và thể hiện quan điểm nghệ thuật của tác giả. Các lý thuyết về điểm nhìn, ngôi kể và giọng điệu kể chuyện được áp dụng để phân tích cách Thiên Sơn sử dụng người kể chuyện trong hai tiểu thuyết.

Các khái niệm chính bao gồm: nhân vật lãnh tụ cách mạng, nhân vật tha hóa, người kể chuyện ngôi thứ ba, điểm nhìn đa chiều, và thủ pháp xây dựng nhân vật nội tâm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hệ thống để xem xét tiểu thuyết của Thiên Sơn như một chỉnh thể nghệ thuật thống nhất giữa nội dung và hình thức. Phương pháp so sánh và phân tích được áp dụng để đối chiếu hai tác phẩm Đại giaGió bụi đầy trời, nhằm làm nổi bật nét độc đáo trong xây dựng nhân vật và người kể chuyện. Phương pháp khảo sát và thống kê được sử dụng để thu thập và xử lý các dữ liệu liên quan đến số lượng nhân vật, các dạng thức người kể chuyện và các yếu tố nghệ thuật trong tác phẩm.

Nguồn dữ liệu chính là hai tiểu thuyết tiêu biểu của Thiên Sơn, xuất bản năm 2013 và 2020. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ hệ thống nhân vật và người kể chuyện trong hai tác phẩm này. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ các nhân vật và người kể tiêu biểu để phân tích sâu. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng 2022-2023, với các bước thu thập, phân tích và tổng hợp dữ liệu theo trình tự khoa học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xây dựng nhân vật lãnh tụ cách mạng đa chiều và sinh động: Trong Gió bụi đầy trời, nhân vật Hồ Chí Minh được khắc họa với chiều sâu tâm lý, thể hiện sự linh hoạt, nhân hậu và tài ngoại giao xuất sắc. Thời gian tác phẩm tập trung trong vòng chưa đầy một năm (1945-1946), tạo nên sự cô đặc về không gian và thời gian, giúp làm nổi bật các mâu thuẫn chính trị và tư tưởng. Hồ Chí Minh được mô tả là trung tâm đoàn kết các lực lượng, với sức thuyết phục và tầm ảnh hưởng lớn, thể hiện qua các cuộc đối thoại với các nhân vật lịch sử khác như Bảo Đại, Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp.

  2. Nhân vật tha hóa phản ánh khủng hoảng đạo đức xã hội: Trong Đại gia, các nhân vật như Tấn Đạt, Lê Đức, Thu Quỳnh, Vân Chi đại diện cho sự tha hóa trong xã hội hiện đại, đặc biệt trong giới doanh nhân và quan chức. Tấn Đạt là doanh nhân quyền lực với thủ đoạn nham hiểm, thao túng quan chức bằng các mánh khoé và các “con bài” mỹ nhân. Lê Đức là quan chức tham nhũng, lợi dụng quyền lực để trục lợi cá nhân. Các nhân vật này phản ánh rõ nét sự suy thoái đạo đức và sự tha hóa trong xã hội đương đại, với các chi tiết sinh động như các cuộc truy hoan, các trung tâm gái gọi cao cấp, và những mưu mô chính trị.

  3. Thủ pháp xây dựng nhân vật đa chiều, kết hợp truyền thống và hiện đại: Thiên Sơn vận dụng cả thi pháp truyền thống (miêu tả ngoại hình, hành động) và thủ pháp hiện đại (khắc họa tâm lý, bút pháp mờ hóa nhân vật) để tạo nên những nhân vật phức tạp, đa chiều. Ví dụ, nhân vật Lê Vượng trong Đại gia được xây dựng với yếu tố huyền ảo, linh hồn bị phong ấn, tạo nên sự kết hợp giữa hiện thực và huyền ảo. Tính thân xác và các yếu tố tình dục cũng được khai thác như một phương thức thể hiện quyền lực và tham vọng.

  4. Người kể chuyện đa dạng, linh hoạt, tạo điểm nhìn đa chiều: Cả hai tiểu thuyết đều sử dụng người kể chuyện ngôi thứ ba với các điểm nhìn khác nhau, vừa khách quan vừa chủ quan, giúp mở rộng góc nhìn và tăng tính thuyết phục cho tác phẩm. Người kể chuyện không đồng nhất với tác giả, mà là một nhân vật đặc biệt có chức năng tổ chức câu chuyện, bình luận và dẫn dắt người đọc. Cấu trúc trần thuật phi tuyến tính, sử dụng kỹ thuật đảo tuyến và ghép mảnh, tạo nên sự phong phú trong cách kể.

Thảo luận kết quả

Việc xây dựng nhân vật lãnh tụ Hồ Chí Minh với chiều sâu tâm lý và sự đa chiều trong Gió bụi đầy trời cho thấy Thiên Sơn không chỉ tái hiện lịch sử mà còn khai thác những bí ẩn tâm tưởng, giúp người đọc hiểu rõ hơn về sự phức tạp của các khuynh hướng tư tưởng trong thời kỳ cách mạng. So với các nghiên cứu lịch sử truyền thống, cách tiếp cận này mang tính nhân văn và nghệ thuật cao, tạo nên sức sống cho nhân vật lịch sử.

Nhân vật tha hóa trong Đại gia phản ánh thực trạng xã hội Việt Nam đương đại với sự tha hóa đạo đức trong giới doanh nhân và quan chức. Qua các chi tiết cụ thể như các cuộc truy hoan, trung tâm gái gọi, và mưu mô chính trị, tác phẩm cảnh báo về sự nguy hiểm của sự tha hóa, đồng thời kêu gọi sự thức tỉnh và hành động của xã hội. So với các nghiên cứu về văn học hiện thực xã hội, Thiên Sơn có cách tiếp cận sâu sắc hơn về tâm lý và nội tâm nhân vật, kết hợp thủ pháp hậu hiện đại tạo nên sự mới mẻ.

Người kể chuyện đa điểm nhìn và phi tuyến tính trong hai tiểu thuyết giúp mở rộng không gian nghệ thuật, tránh sự đơn điệu và định kiến trong cách kể chuyện truyền thống. Điều này phù hợp với xu hướng đổi mới trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, đồng thời tạo điều kiện cho độc giả có trải nghiệm cảm thụ đa dạng và sâu sắc hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các loại nhân vật (lãnh tụ, tha hóa, trung gian) và bảng so sánh các dạng thức người kể chuyện theo điểm nhìn, giọng điệu trong hai tác phẩm, giúp minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về nhân vật và người kể chuyện trong tiểu thuyết đương đại: Các cơ quan nghiên cứu và trường đại học nên tổ chức các hội thảo, tọa đàm chuyên đề nhằm khai thác sâu hơn các yếu tố nghệ thuật này, góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu văn học hiện đại. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, khoa văn học.

  2. Khuyến khích các nhà văn trẻ vận dụng thủ pháp xây dựng nhân vật đa chiều và người kể chuyện linh hoạt: Qua các khóa đào tạo, tập huấn sáng tác, giúp nâng cao kỹ năng nghệ thuật, tạo nên những tác phẩm có chiều sâu tư tưởng và nghệ thuật. Thời gian: liên tục; chủ thể: các trường đại học, hội nhà văn.

  3. Phát triển các chương trình giáo dục văn học đương đại trong nhà trường: Đưa các tác phẩm như Đại giaGió bụi đầy trời vào chương trình giảng dạy để học sinh, sinh viên hiểu rõ hơn về văn học hiện đại và các vấn đề xã hội đương đại. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông và đại học.

  4. Tăng cường xuất bản và phổ biến các nghiên cứu về văn học đương đại: Các nhà xuất bản và tạp chí chuyên ngành cần ưu tiên xuất bản các công trình nghiên cứu về nhân vật và người kể chuyện trong tiểu thuyết đương đại, tạo điều kiện cho công chúng và giới nghiên cứu tiếp cận. Thời gian: liên tục; chủ thể: nhà xuất bản, các tạp chí văn học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Lý luận Văn học: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích thực tiễn về nhân vật và người kể chuyện trong tiểu thuyết đương đại, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng nghiên cứu.

  2. Nhà văn và biên kịch: Tham khảo để hiểu rõ hơn về cách xây dựng nhân vật đa chiều và sử dụng người kể chuyện linh hoạt, từ đó áp dụng vào sáng tác nhằm tạo nên tác phẩm có chiều sâu và sức hút.

  3. Giáo viên và giảng viên văn học: Sử dụng luận văn làm tài liệu giảng dạy, giúp học sinh, sinh viên tiếp cận các phương pháp phân tích văn học hiện đại và hiểu rõ hơn về văn học đương đại Việt Nam.

  4. Nhà phê bình và chuyên gia văn học: Cung cấp góc nhìn mới về tiểu thuyết của Thiên Sơn, hỗ trợ trong việc đánh giá, bình luận và nghiên cứu sâu rộng hơn về văn học đương đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nhân vật lãnh tụ cách mạng trong tiểu thuyết của Thiên Sơn có điểm gì đặc biệt?
    Nhân vật lãnh tụ như Hồ Chí Minh được xây dựng với chiều sâu tâm lý, thể hiện sự linh hoạt, nhân hậu và tài ngoại giao xuất sắc, giúp tái hiện lịch sử một cách sinh động và đa chiều, không chỉ là sự kiện mà còn là tâm tưởng phức tạp của nhân vật.

  2. Nhân vật tha hóa phản ánh điều gì trong xã hội hiện đại?
    Nhân vật tha hóa trong Đại gia phản ánh sự suy thoái đạo đức, tha hóa trong giới doanh nhân và quan chức, cảnh báo về những nguy cơ xã hội khi giá trị vật chất được đặt lên trên hết, làm mất đi phẩm chất con người.

  3. Người kể chuyện trong tiểu thuyết của Thiên Sơn có vai trò như thế nào?
    Người kể chuyện là nhân vật đặc biệt, không đồng nhất với tác giả, có chức năng tổ chức câu chuyện, dẫn dắt người đọc và thể hiện quan điểm nghệ thuật, sử dụng điểm nhìn đa chiều và cấu trúc phi tuyến tính để tạo sự phong phú trong trần thuật.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp hệ thống, so sánh, phân tích và khảo sát thống kê, dựa trên toàn bộ hệ thống nhân vật và người kể chuyện trong hai tiểu thuyết tiêu biểu của Thiên Sơn, nhằm làm rõ các đặc điểm nghệ thuật.

  5. Ý nghĩa của nghiên cứu này đối với văn học Việt Nam đương đại là gì?
    Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ cách xây dựng nhân vật và người kể chuyện trong tiểu thuyết đương đại, nhận diện đóng góp của Thiên Sơn, đồng thời cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn cho các nghiên cứu và sáng tác văn học hiện đại.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa và phân tích sâu sắc về nhân vật và người kể chuyện trong tiểu thuyết của Thiên Sơn qua hai tác phẩm tiêu biểu Đại giaGió bụi đầy trời.
  • Phát hiện nhân vật lãnh tụ cách mạng được xây dựng đa chiều, sinh động, phản ánh sự phức tạp của lịch sử và tâm tưởng nhân vật.
  • Nhân vật tha hóa được khắc họa rõ nét, phản ánh khủng hoảng đạo đức xã hội đương đại, cảnh báo sự tha hóa trong giới doanh nhân và quan chức.
  • Người kể chuyện đa dạng, linh hoạt với điểm nhìn đa chiều và cấu trúc phi tuyến tính, tạo nên sự phong phú trong nghệ thuật trần thuật.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu và sáng tác về nhân vật và người kể chuyện trong văn học đương đại, đồng thời khuyến nghị đưa tác phẩm vào giảng dạy và nghiên cứu sâu rộng hơn.

Tiếp theo, cần triển khai các chương trình đào tạo, hội thảo chuyên đề và xuất bản các công trình nghiên cứu liên quan để phát huy giá trị của luận văn. Độc giả và giới nghiên cứu được khuyến khích tiếp cận và vận dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu và sáng tác văn học đương đại.